Emerytura – kompletny poradnik 2024

Temat emerytury prędzej czy później dotyczy każdego z nas. Emerytura to świadczenie w formie pieniężnej wypłacane cyklicznie osobom uprawnionym. Głównym celem emerytury jest wsparcie finansowe osób po zakończeniu kariery zawodowej. Przeczytaj wszystko o emeryturach w 2024 roku w naszym kompletnym poradniku. Znajdziesz w nim praktyczne informacje i porady – niezależnie od tego, czy rozpoczynasz karierę zawodową, zbliżasz się do wieku emerytalnego, czy już dawno przeszedłeś na emeryturę.

Czym jest emerytura?

Emerytura to świadczenie pieniężne wypłacane osobom, które zakończyły swoją aktywność zawodową ze względu na wiek. Stanowi formę zabezpieczenia społecznego osób starszych, niezdolnych do dalszej pracy.

W Polsce emeryturę wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) na podstawie składek odprowadzanych przez pracownika i pracodawcę w trakcie całego okresu aktywności zawodowej. Wysokość emerytury zależy od wielu czynników, takich jak:

• długość okresu składkowego,
• wysokość odprowadzanych składek,
• wiek przejścia na emeryturę,
• średnia długość życia w momencie przejścia na emeryturę.

System emerytalny w Polsce przeszedł w ostatnich latach szereg reform. Obecnie obowiązujący model opiera się na zasadzie zdefiniowanej składki – wysokość emerytury jest bezpośrednio powiązana z sumą wpłaconych składek.

Emerytura nie stanowi jedynie świadczenia pieniężnego – to również pewien status społeczny. Osoby na emeryturze mogą korzystać z różnych przywilejów i ulg. Między innymi zniżek na przejazdy komunikacją miejską czy tańsze bilety do instytucji kultury.

Przejście na emeryturę nie musi oznaczać całkowitego zakończenia aktywności zawodowej. Wielu emerytów decyduje się na kontynuowanie pracy, czy to w pełnym wymiarze godzin, czy w formie pracy dorywczej. Pozwala to zwiększyć dochody, a także utrzymać aktywność społeczną i intelektualną

Komu przysługuje emerytura w Polsce i jak działa system emerytalny?

System emerytalny w Polsce zapewnia świadczenia emerytalne wszystkim osobom, które przez odpowiednio długi okres opłacały składki ubezpieczeniowe.

Uprawnieni do emerytury to:

• osoby, które osiągnęły wiek emerytalny (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn);
• osoby, które opłacały składki przez tzw. minimalny okres składkowy (obecnie 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn);
• osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku, które spełniają warunki starego systemu emerytalnego.

Warunki przyznania emerytury obejmują:

• złożenie wniosku o emeryturę do ZUS;
• zakończenie stosunku pracy z ostatnim pracodawcą (można podjąć nową pracę po przyznaniu emerytury);
• udokumentowanie okresów składkowych i nieskładkowych.

Jak działa system emerytalny? Opiera się na zasadzie zdefiniowanej składki, a wysokość emerytury zależy od sumy zgromadzonych składek i kapitału początkowego. Składki są zapisywane na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS. Przy przejściu na emeryturę zgromadzony kapitał dzieli się na średnie dalsze trwanie życia dla danego wieku.

System emerytalny w Polsce obejmuje też specjalne przypadki, czyli:

• emeryturę pomostową dla osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
• emeryturę dla osób urodzonych przed 1949 rokiem obliczaną wg starych zasad;
• emerytury dla służb mundurowych regulowane odrębnymi przepisami.

Jednocześnie system emerytalny w Polsce zapewnia:

• możliwość łączenia emerytury z pracą zarobkową;
• coroczną waloryzację świadczeń emerytalnych;
• możliwość dziedziczenia składek zgromadzonych w OFE (II filar).

Polski system emerytalny jest skonstruowany w oparciu o zasadę solidarności międzypokoleniowej. Oznacza to, że składki wpłacane przez obecnie pracujących wykorzystuje się do wypłaty świadczeń dla obecnych emerytów. Równocześnie system ten zachęca do indywidualnego oszczędzania na emeryturę poprzez dobrowolne formy oszczędzania – IKE, IKZE czy PPK.

Z czego składa się polski system emerytalny? I filar, II filar, III filar (IKE, IKZE, PPK, PPE itp.)

Polski system emerytalny jest zbudowany na zasadzie trójfilarowej. Każdy z filarów pełni inną rolę i ma na celu zapewnienie kompleksowego zabezpieczenia emerytalnego. Przyjrzyjmy się bliżej poszczególnym elementom tego systemu.

I Filar – zarządzany przez ZUS:

• ma charakter obowiązkowy dla wszystkich pracowników i osób prowadzących działalność gospodarczą;
• funkcjonuje jako system repartycyjny (bieżące składki finansują wypłaty dla obecnych emerytów);
• obejmuje składkę w wysokości 19,52% podstawy wymiaru składek (połowę pokrywa pracownik, drugą połowę pokrywa pracodawca);
• gwarantuje:
  • indywidualne konto w ZUS dla każdego ubezpieczonego,
  • waloryzację składek i kapitału początkowego,
  • wypłatę minimalnej emerytury.

II Filar – zarządzany przez prywatne instytucje:

• ma charakter obowiązkowy;
• funkcjonuje w ramach systemu kapitałowego;
• obejmuje składkę w wysokości:
  • 7,3% na subkonto w ZUS + 12,22% na konto w ZUS (I filar).
  • lub 4,38% na subkonto w ZUS (II filar) + 2,92% na OFE (II filar) + 12,22% na konto w ZUS (I filar).
• zapewnia wybór Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE) lub subkonta w ZUS (po reformie z 2014 roku)
• gwarantuje:
  • możliwość dziedziczenia środków zgromadzonych w OFE,
  • dobrowolność udziału w OFE,
  • stopniowe przekazywanie środków z OFE do ZUS na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego (emerytalny suwak bezpieczeństwa).

III Filar – zarządzany przez prywatne instytucje obejmuje różne formy dobrowolnego oszczędzania na emeryturę, w tym:

• Indywidualne Konto Emerytalne (IKE):
  • limit wpłat – 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia rocznie,
  • zwolnienie z podatku od zysków kapitałowych przy wypłacie,
  • wypłata po ukończeniu 60 lat lub nabyciu uprawnień emerytalnych.
• Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE):
  • limit wpłat – 1,2-krotność przeciętnego wynagrodzenia rocznie,
  • odliczenie wpłat od podstawy opodatkowania i niższy podatek przy wypłacie (10%),
  • wypłata po ukończeniu 65 lat.
• Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK):
  • automatyczny udział z możliwością rezygnacji,
  • składki pracownika, pracodawcy i dopłaty państwa,
  • dodatkowe oszczędności i dopłaty od państwa,
  • wypłata po ukończeniu 60 lat.
• Pracownicze Programy Emerytalne (PPE):
  • dobrowolny charakter, organizowany przez pracodawcę;
  • finansowanie głównie przez pracodawcę, z możliwością dodatkowych wpłat pracownika,
  • dodatkowe oszczędności i brak podatku od wypłat.

Emerytura a prawo: kluczowe przepisy dotyczące emerytury, prawo pracy, prawo podatkowe

System emerytalny w Polsce jest regulowany przez szereg aktów prawnych, które określają zasady nabywania uprawnień emerytalnych, wysokość świadczeń oraz prawa i obowiązki emerytów.

Podstawowy akt prawny dla systemu emerytalnego w Polsce to Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ:

• określa zasady nabywania prawa do emerytury;
• reguluje sposób obliczania wysokości świadczeń;
• zawiera przepisy dotyczące waloryzacji emerytur.

Na oficjalnej stronie internetowej Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej można znaleźć treść Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz wszystkie akty zmieniające jej treść od momentu wejścia w życia w życie w 1999 roku.

Polski system emerytalny pośrednio jest również regulowany przez:

• Kodeks pracy, który:
  • reguluje kwestie związane z zatrudnieniem osób w wieku przedemerytalnym;
  • określa zasady ochrony pracowników zbliżających się do wieku emerytalnego.
• Ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych, która:
  • określa zasady funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych,
  • reguluje kwestie związane z odprowadzaniem składek na ubezpieczenia społeczne.
• Ustawę o podatku dochodowym od osób fizycznych, która:
  • reguluje kwestie opodatkowania emerytur,
  • określa ulgi podatkowe dla emerytów,
• Ustawę o pracowniczych planach kapitałowych, która:
  • reguluje zasady funkcjonowania PPK,
  • określa prawa i obowiązki pracodawców i pracowników w zakresie PPK,
• Ustawę o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, która:
  • reguluje zasady funkcjonowania IKE i IKZE,
  • określa limity wpłat i zasady wypłat z tych kont.

Okres ochronny przed emeryturą

Okres ochronny przed emeryturą to czas, w którym pracownik jest objęty szczególną ochroną przed wypowiedzeniem umowy o pracę przez pracodawcę. Ma na celu zapewnienie stabilności zatrudnienia osobom zbliżającym się do wieku emerytalnego. Zasadę okresu ochronnego przed emeryturą określono w Art. 39. Kodeksu Pracy:

Art. 39. Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku.

Kodeks Pracy

Przykład: Jan Kowalski urodzony 1 stycznia 1960 roku pracuje w firmie X od 20 lat i jako mężczyzna osiągnie wiek emerytalny (65 lat) 1 stycznia 2025 roku. Tym samym okres ochronny dla Jana Kowalskiego zaczyna się 1 stycznia 2021 roku i trwa do momentu osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego.

Należy jednak pamiętać, że okres ochronny nie oznacza, że pracownik musi pracować aż do osiągnięcia wieku emerytalnego. Może on sam zdecydować o wcześniejszym zakończeniu stosunku pracy poprzez przejście na wcześniejszą emeryturę lub zmianę pracę.

Okres ochronny stanowi ważny element polskiego systemu emerytalnego, ponieważ zabezpiecza interesy pracowników w wieku przedemerytalnym. Pozwala spokojnie zaplanować przejście na emeryturę bez obawy o utratę pracy w ostatnich latach aktywności zawodowej.

Jakie są rodzaje emerytur w Polsce?

• Emerytura dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.
  • Emerytura w wieku powszechnym
  • Emerytura obliczona wg zreformowanych zasad, dla osób kontynuujących ubezpieczenia emerytalne i rentowe
  • Emerytura górnicza
• Emerytura dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r.
  • Emerytura w wieku powszechnym
  • Okresowa emerytura kapitałowa
  • Wcześniejsza emerytura
    • Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
    • Emerytura z tytułu wykonywania działalności twórczej lub artystycznej
    • Emerytura górnicza
    • Emerytura w obniżonym wieku z tytułu pracy górniczej
    • Emerytura nauczycielska bez względu na wiek
    • Emerytura dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki
    • Wcześniejsza emerytura obliczona według nowych zasad
    • Emerytura pomostowa
    • Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne​​​​​​​

Wiek emerytalny w Polsce: kiedy można przejść na emeryturę?

Wiek emerytalny w Polsce jest jednym z podstawowych elementów systemu emerytalnego, ponieważ określa moment, w którym obywatel nabywa prawo do emerytury. W ostatnich latach kwestia wieku emerytalnego była przedmiotem wielu dyskusji i zmian prawnych.

Aktualny wiek emerytalny jest określony w Art. 24. Ust. 1. Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych:

Art. 24. 1. Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Zatem wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, przy czym wartości te przywrócono 1 października 2017 roku po krótkim okresie obowiązywania reformy podwyższającej i zrównującej wiek emerytalny dla obu płci do 67 lat.

Obecny system emerytalny nie różnicuje powszechnego wieku emerytalnego w zależności od roku urodzenia. Jednak osoby urodzone przed 1949 rokiem podlegają nieco innym zasadom obliczania emerytury. Należy jednocześnie podkreślić, że mimo ustalonego wieku emerytalnego nie ma obowiązku przejścia na emeryturę po jego osiągnięciu.

Istnieją natomiast grupy społeczne, których powszechny wiek emerytalny nie obowiązuje tzn. mogą przejść na emeryturę przed osiągnięciem 60 lub 65 lat po odpowiednio długim stażu pracy. Dotyczy to:

• służb mundurowych ( policjanci, strażacy, żołnierze zawodowi.
• górników;
• nauczycieli;
• osób pracujących w szczególnych warunkach lub wykonujące pracę o szczególnym charakterze;
• osób z orzeczoną niepełnosprawnością;
• kobiet urodzonych w 1953 roku i wcześniej.

Jak wygląda proces przechodzenia na emeryturę, jakie dokumenty są potrzebne?

Proces przechodzenia na emeryturę osobiście w oddziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

• Przygotowanie dokumentów:
  • dokument tożsamości (dowód osobisty lub paszport),
  • dokumenty świadczące o przepracowanych okresach i zarobkach,
  • w przypadku działania przez pełnomocnika pisemne upoważnienie.
• Procedura składania wniosku:
  • pobranie wymaganych formularzy z witryny internetowej ZUS lub z jednostki terenowej,
  • wypełnienie formularza wniosku EMP oraz dokumentu ERP-6,
  • możliwość elektronicznego wypełnienia wniosku przez profil PUE i wydrukowanie go,
  • dostarczenie wypełnionych formularzy wraz z niezbędnymi dokumentami do jednostki terenowej ZUS,
  • opcja umówienia wizyty w jednostce ZUS przez profil PUE,
  • ZUS może zażądać uzupełnienia wniosku lub dostarczenia dodatkowych dokumentów.

Proces przechodzenia na emeryturę przez Internet w Platformie Usług elektronicznych ZUS

• Przygotowanie do złożenia wniosku o emeryturę przez PUE obejmuje:
  • posiadanie profilu PUE, a w przypadku braku profilu, założenie go osobiście, listownie lub w jednostce ZUS;
  • przygotowanie certyfikatu kwalifikowanego oraz numeru PIN do niego lub danych do profilu zaufanego ePUAP;
  • zgromadzenie dokumentów potwierdzających okresy pracy i wysokość zarobków.

• Procedura składania wniosku o emeryturę przez Internet:
  • zalogowanie się na konto PUE,
  • wybranie opcji złożenia dokumentu EMP, uzupełnienie formularza i wybór sposobu odbioru decyzji,
  • wybranie opcji złożenia dokumentu ERP-6, uzupełnienie formularza i wybór sposobu odbioru korespondencji,
  • podpisanie formularzy podpisem elektronicznym i wysłanie ich do ZUS,
  • osobiste dostarczenie dokumentów do jednostki ZUS lub ich przesłanie.

Co po złożeniu wniosku o emeryturę?

Decyzja o emeryturze powinna zapaść w ciągu 30 dni od momentu wyjaśnienia wszystkich kwestii niezbędnych do jej wydania. Decyzja zostanie wysłana na adres wskazany we wniosku. Istnieje możliwość zmiany sposobu odbioru decyzji na osobisty lub przez pełnomocnika albo elektronicznie przez profil PUE (przez Internet).

Po otrzymaniu decyzji wnioskodawcy przysługuje prawo odwoławcze tj. prawo do odwołania od decyzji do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych w ciągu miesiąca od otrzymania decyzji. Odwołanie należy złożyć przez Oddział ZUS, który wydał decyzję.

Jak obliczyć przyszłą emeryturę, jakie są minimalne i maksymalne stawki?

W polskim systemie emerytalnym wysokość świadczenia emerytalnego zależy od wielu czynników, dlatego dokładne obliczenie emerytury jest skomplikowane.

Na oficjalnej stronie internetowej Zakład Ubezpieczeń Społecznych udostępnia udostępnia kalkulator emerytalny ZUS w wersji uproszczonej i zaawansowanej, który pozwala szacunkowo obliczyć kwotę przyszłej emerytury – wystarczy podać odpowiednie dane.

Najniższa emerytura: ile wynosi?

Najniższa emerytura to gwarantowane przez państwo, minimalne świadczenie emerytalne dla osób, które spełniają określone warunki. To ważny element polskiego systemu emerytalnego, gdyż gwarantuje podstawowy poziom życia emerytom.

Wysokość minimalnej emerytury określono w Art. 85. Ust. 2. Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych:

Art. 85. 2. Kwota najniższej emerytury, z zastrzeżeniem art. 24a ust. 6, art. 54, art. 54a ust. 2 i art. 87, oraz renty rodzinnej wynosi 1588,44 zł miesięcznie.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Zgodnie z tym zapisem przed 1 marca 2024 roku najniższa emerytura wynosiła 1588,44 zł brutto. Jednak w wyniku waloryzacji po 1 marca 2024 roku wysokość minimalnej emerytury podwyższono z 1588,44 zł do 1780,96 zł brutto. Wysokość minimalnej emerytury można sprawdzić m.in. na stronie internetowej ZUS w zakładce Emerytury i renty.

Warunki otrzymania minimalnej emerytury to:

• osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet, 65 lat dla mężczyzn);
• odpowiedni staż pracy:
  • dla kobiet co najmniej 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych;
  • dla mężczyzn co najmniej 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

Najniższa emerytura jest wypłacana, gdy wyliczona według ogólnych zasad emerytura byłaby niższa od minimalnej stawki. To forma zabezpieczenia dla osób, które z różnych przyczyn nie zdołały zgromadzić wystarczającego kapitału emerytalnego.

Wspomniana waloryzacja emerytur wynika wprost z Art. 88. Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Art. 88. 1. Emerytury i renty podlegają corocznie waloryzacji od dnia 1 marca.
2. Waloryzacja polega na pomnożeniu kwoty świadczenia i podstawy jego wymiaru przez wskaźnik waloryzacji. W wyniku przeprowadzonej waloryzacji kwota świadczenia nie może ulec obniżeniu.
3. Waloryzacji podlega kwota świadczenia i podstawa jego wymiaru w wysokości przysługującej ostatniego dnia lutego roku kalendarzowego, w którym przeprowadza się waloryzację.
4. Waloryzacja obejmuje emerytury i renty przyznane przed terminem waloryzacji.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Jak obliczyć emeryturę?

Na obliczenie wysokości emerytury wpływa:

• długość okresu składkowego i nieskładkowego,
• wysokość zarobków i odprowadzanych składek,
• wiek przejścia na emeryturę,
• waloryzacja składek i kapitału początkowego,
• średnie dalsze trwanie życia w momencie przejścia na emeryturę.

Przykład 1: obliczenie wysokości emerytury dla osoby urodzonej przed 1949 rokiem

Załóżmy, że Jan Kowalski ma 65 lat, pracował przez 40 lat, a jego podstawa obliczenia emerytury (kwota składek na ubezpieczenia emerytalne zaksięgowane na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury) wynosi 500 000 zł.

• Emerytura Jana = (500 000 × 24%) + (500 000 × 40 × 1,3%) = 120 000 + 260 000 = 380 000 zł
• Miesięczna emerytura = 380 000 zł / średnie dalsze trwanie życia w miesiącach
• Przy założeniu, że średnie dalsze trwanie życia dla 65-letniego mężczyzny wynosi 220 miesięcy:
• Miesięczna emerytura = 380 000 / 220 = 1727,27 zł brutto

Przy czym:

• 24% kwoty bazowej to tzw. część socjalna – stały składnik emerytury,
• 1,3% podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych,

*To uproszczony przykład, a rzeczywiste obliczenia są bardziej skomplikowane.

Przykład 2: obliczenie wysokości emerytury dla osoby urodzonej po 1948 roku

Anna Nowak, urodzona w 1980 roku, przechodzi na emeryturę w wieku 60 lat (minimalny wiek emerytalny dla kobiet). Pracowała przez 35 lat. Załóżmy, że suma zgromadzonych składek na koncie emerytalnym w ZUS wynosi 450 000 zł. Ponadto Anna ma środki w OFE (Otwartym Funduszu Emerytalnym) w wysokości 50 000 zł, które zostają przeniesione na subkonto w ZUS.

• Łączny kapitał emerytalny wynosi 450 000 zł (konto w ZUS) + 50 000 zł (środki z OFE) = 500 000 zł
• Średnie dalsze trwanie życia – wg tablic GUS od 1 kwietnia 2024 r. do 31 marca 2025 r. wynosi ono 264,2 miesiąca.
• Emerytura miesięczna = Łączny kapitał emerytalny / średnie dalsze trwanie życia Emerytura miesięczna = 500 000 zł / 264,2 = 1 892,50 zł brutto

*To uproszczony przykład, a rzeczywiste obliczenia są bardziej skomplikowane.

Obliczenie wysokości emerytury dla osoby urodzonej po 1948 roku w porównaniu do obliczenia wysokości emerytury dla osoby urodzonej przed 1949 rokiem charakteryzuje się:

• brakiem części socjalnej – w systemie dla osób urodzonych po 1948 roku nie ma stałej części socjalnej (24% kwoty bazowej).
• brakiem uwzględnienia stażu pracy – wysokość emerytury zależy wyłącznie od zgromadzonego kapitału, a nie od liczby przepracowanych lat.
• uwzględnieniem środków z OFE – dla osób, które były członkami OFE, środki te są uwzględniane w obliczeniach.
• prostą formułą obliczeniową – emerytura stanowi jedynie iloraz zgromadzonego kapitału i średniego dalszego trwania życia.

Proces obliczania emerytury dla osób urodzonych po roku 1948 opiera się na podziale podstawy obliczeniowej przez przewidywaną liczbę miesięcy, przez które świadczenie będzie wypłacane. W celu ustalenia podstawy do obliczenia emerytury ZUS bierze pod uwagę kapitał początkowy, zwaloryzowany dla osób ubezpieczonych przed 1 stycznia 1999 roku, a także zwaloryzowane składki na ubezpieczenie emerytalne zapisane na koncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych po tym terminie. W przypadku członków Otwartych Funduszy Emerytalnych uwzględnia się również zwaloryzowane środki zgromadzone na subkoncie w ZUS. Osoby nieobjęte ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym po roku 1998 mogą liczyć jedynie na kapitał początkowy przy ustalaniu wysokości swojej emerytury.

W sytuacji ubiegania się o emeryturę wcześniejszą, mieszanej wysokości lub okresową emeryturę kapitałową, środki zgromadzone na subkoncie nie są brane pod uwagę przy wyliczeniu świadczenia. Jeśli natomiast otrzymywano wcześniejszą emeryturę przy osiągnięciu wieku emerytalnego suma wypłaconych świadczeń zostanie odjęta od podstawy obliczeniowej.

Średnie dalsze trwanie życia – kluczowe przy obliczaniu wysokości emerytury – to liczba miesięcy, przez które przewiduje się wypłatę świadczenia. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego corocznie ogłasza tablice średniego dalszego trwania życia wykorzystywane do obliczeń dla wniosków złożonych od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego.

Wiek, na którym ZUS opiera obliczenia średniego dalszego trwania życia, zależy od daty złożenia wniosku o emeryturę lub od daty osiągnięcia wieku emerytalnego. Wartości średniego dalszego trwania życia ustala się na podstawie tablicy obowiązującej w dniu złożenia wniosku o emeryturę. Jeśli jednak wniosek został złożony przed 1 kwietnia, a wiek emerytalny osiągnięto po 31 marca, stosowana jest tablica obowiązująca od 1 kwietnia danego roku. W przypadku osób, które osiągnęły wiek emerytalny przed złożeniem wniosku, brana jest pod uwagę korzystniejsza dla nich tablica.

Emerytura brutto-netto

Emerytura brutto to kwota emerytury przed odliczeniem podatków i składek. Stanowi wartość wyliczoną przez ZUS na podstawie zgromadzonego kapitału emerytalnego. Natomiast emerytura netto to kwota, którą emeryt faktycznie otrzymuje w ramach świadczenia emerytalnego – to emerytura brutto pomniejszona o obowiązkowe potrącenia.

Obowiązkowe potrącenia od emerytury brutto to:

• składka na ubezpieczenie zdrowotne: 9% podstawy wymiaru składki;
• podatek dochodowy: 12% (po odliczeniu składki zdrowotnej i kwoty wolnej od podatku).

Kwota wolna od podatku w 2024 roku wynosi 30 000 zł rocznie. Tym samym emeryci otrzymujący do emeryturę w wysokości do 2500 zł brutto miesięcznie nie płacą podatku dochodowego.

Przykład: Załóżmy, że emerytura brutto wynosi 3000 zł miesięcznie:

• Składka na ubezpieczenie zdrowotne: 3000 zł × 9% = 270 zł
• Podstawa opodatkowania: 3000 zł – 270 zł = 2730 zł
• Podatek dochodowy: (2730 zł × 12%) – 300 zł (1/12 kwoty wolnej) = 27,60 zł
• Emerytura netto: 3000 zł – 270 zł – 27,60 zł = 2702,40 zł

13 i 14 emerytura: czym jest? 

13 i 14 emerytura to dodatkowe świadczenia, które zostały wprowadzone w Polsce w celu poprawy sytuacji finansowej emerytów.

• 13. emerytura:
  • wypłacana jest raz w roku, zazwyczaj w kwietniu;
  • przysługuje wszystkim emerytom i rencistom, bez względu na wysokość ich regularnego świadczenia;
  • jej wysokość jest równa minimalnej emeryturze;
  • nie podlega zajęciom komorniczym.
• 14. emerytura:
  • wypłacana jest w drugiej połowie roku, zazwyczaj w listopadzie;
  • przysługuje osobom, których emerytura nie przekracza określonego progu (2900 zł brutto w 2024 roku).
  • dla osób z wyższymi emeryturami stosuje się zasadę “złotówka za złotówkę” – świadczenie jest stopniowo zmniejszane;
  • podobnie jak 13 emerytura nie podlega zajęciom komorniczym.

Zarówno 13. emerytura, jak i 14. emerytura są wypłacane automatycznie – nie trzeba składać żadnych wniosków. Stanowią one wsparcie finansowe dla wielu emerytów, szczególnie tych o niższych dochodach.

Zasiłki i dodatki emerytalne: jakie są i jak o nie wnioskować?

• Dodatek pielęgnacyjny:
  • na podstawie Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych (Dz.U z 2023 r. poz. 1251) oraz art. 16 ust. 6–8 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 615);
  • przysługuje osobom, które ukończyły 75 lat lub są całkowicie niezdolne do pracy i samodzielnej egzystencji (po 75. roku dodatek pielęgnacyjny jest przyznawany z urzędu);
  • przed 75. rokiem życia wniosek składa się w ZUS lub KRUS w zależności od tego, skąd pobiera się emeryturę – w ZUS konieczne są wniosek o dodatek pielęgnacyjny i zaświadczenie o stanie zdrowia OL-9 wystawione nie wcześniej niż na miesiąc przed złożeniem wniosku oraz ewentualnie dokumentacja medyczna.
• Dodatek kombatancki oraz dodatek kompensacyjny:
  • na podstawie Ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
  • oba dla emerytów ze statusem kombatantów lub ofiar represji, a sam dodatek kompensacyjny również dla wdów i wdowców po kombatantach lub ofiarach represji;
• Dodatek za tajne nauczanie:
  • na podstawie Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela;
  • dla emerytów, którzy uczyli tajnie w okresie okupacji oraz nauczyciel z okresu przedwojennego w polskich szkołach na terenie III Rzeszy Niemieckiej lub Wolnego Miasta Gdańska;
  • przyznawany po złożeniu wniosku o dodatek za tajne nauczanie i zaświadczenia od Kuratorium Oświaty do ZUS.
• Dodatek weterana poszkodowanego:
  • na podstawie Ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa oraz Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
  • dla emerytów lub rencistów z oficjalnym statusem weterana poszkodowanego;
  • przyznawany po złożeniu wniosku o dodatek dla weterana poszkodowanego i decyzji o statusie weterana poszkodowanego wydanej przez odpowiedni organ.
• Świadczenie pieniężne dla byłych żołnierzy przymusowo zatrudnianych:
  • na podstawie Ustawy z dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych (Dz.U. z 2020 r. poz. 619) oraz kilku innych ustaw;
  • dla emerytów lub rencistów, którzy byli żołnierzami, żołnierzem z poboru w 1949 r. oraz żołnierzami zastępczej służby wojskowej i w latach 1949–1959 zostali przymusowo zatrudnieni;
  • przyznawany po złożeniu odpowiedniego wniosku w ZUS i zaświadczenia Wojskowej Komendy Uzupełnień;
  • w przypadku ustalonego prawa jednocześnie do dodatku weterana poszkodowanego oraz dodatku kombatanckiego lub świadczenia przysługującego w wysokości tego dodatku, dodatku określonego w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników, dodatku za tajne nauczanie, świadczenia pieniężnego dla osób deportowanych to emerytowi przysługuje jedno z tych świadczeń lub jeden z dodatków – wyższe lub wybrane.
• Świadczenie pieniężne dla osób deportowanych:
  • na podstawie Ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich;
  • dla emerytów deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR dotyczy osób, które podlegały represjom;
  • przyznawany po decyzji Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych na podstawie wniosku o świadczenie pieniężne dla osób deportowanych;
  • wysokość świadczenia zależy od liczby pełnych miesięcy pracy przymusowej. Przysługuje za każdy miesiąc pracy (co najmniej 6 miesięcy), nie więcej jednak niż za 20 miesięcy pracy – świadczenie podlega waloryzacji.
• Zasiłek pielęgnacyjny:
  • dla osoby niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz osoby powyżej 75. roku życia;
  • przyznany przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta na wniosek;
  • nie przysługuje, jeśli emeryt ma ustalone prawo do dodatku pielęgnacyjnego z ZUS.
• Ryczałt energetyczny:
  • na podstawie Art. 20 ust. 2 pkt. 3 Ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. z 2018 r. poz. 276,  z późn. zm.);
  • dla emerytów ze statusem kombatanta lub osób uprawnionych albo wdów/wdowców po tych osobach;
  • przyznawany na wniosek (druk ZUS-ERK) z dołączonymi: decyzją szefa Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych stwierdzającą okresy działalności kombatanckiej lub represji w przypadku kombatantów i osób represjonowanych i potwierdzającą uprawnienia jako członka rodziny po kombatancie w przypadku wdów lub wdowców, zaświadczeniem Wojskowej Komendy Uzupełnień, potwierdzającym okres i rodzaj przymusowego zatrudnienia w ramach zastępczej służby wojskowej – w przypadku żołnierzy przymusowo zatrudnionych, zaświadczeniem właściwego organu wojskowego – w przypadku wdów po żołnierzach przymusowo zatrudnionych;
  • jeżeli emeryt pobiera więcej niż jedno świadczenie z ZUS, przysługuje mu jeden ryczałt energetyczny;
  • wysokość ryczałtu energetycznego ogłasza w formie komunikatu Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w “Monitorze Polski”.

W procesie ubiegania się o wymienione dodatki do emerytury należy:

• dokładnie zapoznać się z warunkami ich przyznawania;
• przygotować wszystkie niezbędne dokumenty przed złożeniem wniosku;
• w razie wątpliwości skonsultować się z pracownikiem odpowiedniej instytucji;
• pamiętać o terminach – niektóre świadczenia przyznawane są od miesiąca złożenia wniosku.

Decyzje w sprawie przyznania poszczególnych dodatków emerytalnych przez ZUS i właściwe instytucje zapadają zwykle w ciągu 30 dni od złożenia wymaganych dokumentów. Ewentualne odwołania od decyzji w sprawie przyznania dodatku do emerytury trzeba złożyć w ciągu miesiąca po otrzymaniu decyzji. Zawsze należy upewnić się w odpowiednim oddziale ZUS lub na stronie internetowej ZUS, czy takie same zasady obowiązują w przypadku danego świadczenia.

Więcej informacji o dostępnych dodatkach do świadczeń emerytalnych można znaleźć na stronie internetowej ZUS w zakładce Dodatki do świadczeń emerytalno-rentowych.

Emerytura a praca: czy można pracować, będąc na emeryturze? 

Odpowiedź brzmi: tak, można pracować na emeryturze. Polski system emerytalny nie zabrania łączenia pobierania świadczenia emerytalnego z aktywnością zawodową. Emeryt może podjąć pracę w dowolnej formie – na umowę o pracę, zlecenie, o dzieło, czy prowadząc własną działalność gospodarczą. Należy jednak mieć na uwadze, że:

• ZUS ma prawo zawiesić lub zmniejszyć kwotę świadczenia emerytalnego osobom dorabiającym na wcześniejszej emeryturze po przekroczeniu określonych limitów;
• emeryci, którzy osiągnęli powszechny wiek emerytalny mogą pracować bez żadnych ograniczeń tj. nie muszą martwić się limitami, ale wyjątek stanowią emeryci ze świadczeniem emerytalnym podwyższonym do kwoty świadczenia minimalnego (wówczas emerytura jest wypłacana w niższej kwocie, bez dopłaty do minimum).

Przepisy w zakresie zawieszania i zmniejszana świadczeń emerytalnych zawarto w Art. 103-106 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Art. 103. 1. Prawo do emerytur i rent ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu na zasadach określonych w art. 103a–106.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do emerytów, którzy osiągnęli wiek emerytalny 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni), z zastrzeżeniem art. 103a.
3. Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, może ulec zawieszeniu również na wniosek emeryta lub rencisty.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Zgodnie z art. 103a Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, osoby, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), mogą pracować i jednocześnie pobierać pełne świadczenie emerytalne bez żadnych ograniczeń co do wysokości zarobków.

Tym samym limit przychodów z pracy na emeryturze nie dotyczy osób:

• z prawem do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym (poza wspomnianym już wyjątkiem – emerytów z emeryturą podwyższoną kwoty świadczenia minimalnego);
• z prawem do emerytury częściowej;
• z prawem do renty rodzinnej po żołnierzu;
• z prawem do renty rodzinnej (emeryt pobierający rentę rodzinną w kwocie korzystniejszej od swojej emerytury też może osiągać przychód z pracy bez ograniczeń).

Natomiast osoby na wcześniejszej emeryturze muszą poinformować ZUS o prognozowanych dochodach. W przeciwnym wypadku są zobligowane do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych. Informacji o zasadach i limitach należy szukać w Art. 103-106 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Pracujący emeryci, którzy odprowadzają składki na ubezpieczenie społeczne, mają prawo do przeliczenia swojego świadczenia na podstawie Art. 108-113 Ustawy z o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, co może skutkować wzrostem świadczenia Przeliczenie świadczenia następuje na wniosek ERPO emeryta, przy czym ZUS przeliczy świadczenie od miesiąca, w którym złożono wniosek. Dokładne zasady można znaleźć na stronie internetowej ZUS w zakładce Przeliczanie emerytur i rent.

Przywileje dla emerytów: przegląd najistotniejszych 

Przejście na emeryturę wiąże się nie tylko z otrzymywaniem comiesięcznego świadczenia, ale również z szeregiem przywilejów i ulg.

• ulgi w transporcie publicznym:
  • 50% zniżki na przejazdy komunikacją miejską dla osób, które ukończyły 70 lat (w niektórych miastach komunikacja jest bezpłatna);
  • 37% zniżki na bilety kolejowe i autobusowe w komunikacji krajowej dla emerytów i rencistów;
  • darmowe przejazdy komunikacją miejską dla osób powyżej 70. roku życia w wielu polskich miastach;
• zniżki na kulturę i rozrywkę:
  • tańsze bilety do muzeów, galerii, teatrów i kin (często 50% zniżki);
  • specjalne oferty w ramach programów typu Ogólnopolska Karta Seniora;
• bezpłatne badania profilaktyczne:
  • coroczne bezpłatne badania profilaktyczne w ramach NFZ;
  • programy profilaktyczne dedykowane seniorom, np. bezpłatne szczepienia przeciw grypie;
• dofinansowanie do zakupu leków:
  • program “Leki 75+” zapewniający bezpłatne leki dla seniorów po 75. roku życia;
  • możliwość uzyskania dofinansowania do zakupu sprzętu medycznego i rehabilitacyjnego;
• ulgi w opłatach za abonament RTV:
  • zwolnienie z opłat abonamentowych dla osób, które ukończyły 75 lat;
• programy aktywizacyjne:
  • bezpłatne zajęcia sportowe, edukacyjne i kulturalne organizowane przez Uniwersytety Trzeciego Wieku i lokalne domy kultury;
• karta Dużej Rodziny:
  • emeryci, którzy kiedykolwiek mieli na utrzymaniu co najmniej troje dzieci, mogą uzyskać Kartę Dużej Rodziny z dostępem do wielu zniżek i ulg;
• ulgi w opłatach za użytkowanie wieczyste:
  • bonifikata w opłacie rocznej za użytkowanie wieczyste dla emerytów o niskich dochodach;
• dodatek pielęgnacyjny:
  • dla osób, które ukończyły 75 lat lub zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy oraz samodzielnej egzystencji.
• możliwość dofinansowania do turnusów rehabilitacyjnych z PFRON.

Dostępność i zakres niektórych przywilejów różnią się w zależności od miejsca zamieszkania. Lokalne samorządy często wprowadzają dodatkowe ulgi i programy dla seniorów. Warto śledzić informacje publikowane przez lokalne urzędy, organizacje seniorskie oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Emerytura a śmierć: co dzieje się z emeryturą po śmierci małżonka (męża, żony)

Po śmierci emeryta prawo do wypłaty świadczenia emerytalnego ustaje. Rodzina nie powinna już wtedy przyjmować pieniędzy od listonosza. W przeciwnym razie będzie musiała zwrócić świadczenie do ZUS-u. Natomiast w przypadku emerytury przelewanej na konto bankowe rodzina zmarłego ma obowiązek zwrócić sumy przelane za okresy następujące bezpośrednio po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć.

Przykład 1: Jeżeli emeryt zmarł na początku maja, a świadczenie za ten miesiąc zostało przelane na jego konto 10 dni później, Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie będzie domagał się zwrotu tej kwoty, ponieważ jest ona uznawana za należną. Jednakże świadczenia za czerwiec, które zostałyby przelane już po śmierci, są traktowane jako nienależne i podlegają zwrotowi.

Przykład 2: Załóżmy, że wypłata emerytury za maj została zrealizowana 1 maja, a osoba zmarła 25 maja i na jej konto 30 maja wpłynęła emerytura za czerwiec z uwagi na termin płatności przypadający w weekend. W takiej sytuacji emeryturę za czerwiec wypłaconą w maju należy oddać do ZUS-u.

Jeżeli mowa o świadczeniu, które przysługiwało zmarłemu emerytowi za miesiąc, w którym zmarł, to uprawnieni członkowie rodziny mogą w ciągu 12 miesięcy od dnia śmierci bliskiej osoby złożyć wniosek do ZUS-u o wypłatę tzw. niezrealizowanego świadczenia (druk ENS). W pierwszej kolejności prawo do niezrealizowanych świadczeń mają: mąż, żona lub dzieci zmarłego – jeśli prowadziły z nim wspólne gospodarstwo domowe. Do wniosku ENS należy dołączyć:

• odpis aktu zgonu,
• odpis aktu małżeństwa – w przypadku małżonka,
• odpis aktu urodzenia – w przypadku dzieci,
• środki dowodowe potwierdzające fakt prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego lub fakt przyczyniania się do utrzymywania osoby zmarłej.

Formą wsparcia dla wdowy lub wdowca po śmierci emeryta jest tzw. renta rodzinna (potocznie „emerytura po mężu” lub „emerytura po żonie”). Została ona określona w Rozdziale 2. Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Art. 65. 1. Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Wdowiec lub wdowa po zmarłym emerycie ma prawo do renty rodzinnej, jeśli:

• w chwili śmierci małżonka miał/a 50 lat lub status niezdolności do pracy;
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku;
• sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy i do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy (jednocześnie uprawnionym do renty rodzinnej);
• ukończył/a 50 lat lub stał się niezdolny do pracy już po śmierci współmałżonka (nie później niż 5 lat od śmierci współmałżonka albo od zaprzestania wychowywania dzieci).

W celu otrzymania decyzji o przyznaniu renty rodzinnej należy złożyć w ZUS wniosek o rentę rodzinną wraz z niezbędnymi załącznikami. Osoba uprawniona do renty rodzinnej i jednocześnie do emerytury może wybrać jedno z tych świadczeń. Nie ma możliwości pobierania obu świadczeń jednocześnie w pełnej wysokości.

Natomiast należy podkreślić, że renta rodzinna przysługuje nie tylko współmałżonkowi zmarłego emeryta, ale także innym członkom rodziny. Wysokość renty rodzinnej zależy od tego, ile osób uprawnionych ją pobiera. Wszystkim przysługuje jedna łączna renta rodzinna, którą w razie konieczności ZUS dzieli równo między uprawnionych. Wysokość renty rodzinnej wynosi:

• 85% świadczenia emerytalnego zmarłego, gdy do renty rodzinnej uprawniona jest jedna osoba;
• 90% świadczenia emerytalnego zmarłego, gdy do renty rodzinnej uprawnione są dwie osoby;
• 95% świadczenia emerytalnego zmarłego, gdy do renty rodzinnej uprawnione są trzy lub więcej osób.

Zatem w sytuacji, kiedy rentę rodzinną pobiera jedynie współmałżonek zmarłego emeryta, wynosi ona 85% świadczenia emerytalnego. Przy czym renta rodzinna w 2024 roku nie może być niższa niż 1780,96 zł brutto, podobnie jak minimalna emerytura.

ZUS może zawiesić prawo do renty rodzinnej, jeśli przychód wdowy lub wdowca z pracy przekroczy 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Natomiast w przypadku przekroczenia wartości przychodu na poziomie między 70-130% przeciętnego wynagrodzenia ZUS zmniejszy rentę rodzinną o kwotę przekroczenia, ale nie więcej niż o kwotę maksymalnego zmniejszenia.

Na wniosek wdowy lub wdowca albo innej osoby uprawnionej ZUS może wyłączyć wnioskodawcę z kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej i wraz z danym miesiącem ponownie ustalić wysokość renty dla pozostałych uprawnionych. Po wyłączeniu z grona osób uprawnionych można ponownie starać się o rentę rodzinną w przyszłości – trzeba wówczas ponownie złożyć wniosek o rentę rodzinną.

FAQ – najczęściej zadawane pytania o emerytury

---