Déjà vu to zjawisko, które fascynuje naukowców i laików, polegające na przekonaniu, że dane wydarzenie już miało miejsce. Choć często jest to doświadczenie niegroźne i przejściowe, może również wskazywać na różne problemy z funkcjonowaniem pamięci, w tym sygnalizować zaburzenia neurologiczne.
Spis treści
Definicja i mechanizmy déjà vu
Czy kiedykolwiek, spacerując po nieznanym mieście, nagle ogarnęło Cię uczucie, że już tu byłeś/-aś? Albo rozmawiasz z kimś, kogo widzisz pierwszy raz w życiu, ale masz wrażenie, jakbyś znał tę osobę od lat? To właśnie jest déjà vu – fenomen, który przyciąga uwagę zarówno naukowców, jak i zwykłych śmiertelników pragnących wyjaśnienia tej tajemnicy umysłu.
Déjà vu, z francuskiego dosłownie „już widziane”, to uczucie, którego większość z nas doświadczyła przynajmniej raz w życiu. Pojawia się niespodziewanie, zwykle bez wyraźnego powodu, i równie szybko znika. Zjawisko déjà vu nie jest jednak jedynie błahostką – badacze postrzegają je jako klucz do zrozumienia pracy naszej pamięci i świadomości.
Jedna z teorii mówi, że mózg nieustannie porównuje napływające informacje z zapisanymi wspomnieniami. Gdy napotka podobieństwo, które w rzeczywistości jest tylko iluzoryczne, próbuje rozwiązać zagadkę i robi to w formie déjà vu. Innymi słowy, to próba rozwiązywania przez mózg konfliktu pomiędzy aktualnym doświadczeniem a niejasną, nieuchwytną reminiscencją.
Deja vu przejawia się nie tylko w kontekście wzrokowym. Może zostać wywołane również dźwiękami, zapachami lub emocjami. Te bodźce są w stanie aktywować w mózgu ścieżki neuronowe związane z przeszłością i spowodować tymczasowe „zacięcie” między przeszłością a teraźniejszością. Występowanie zjawiska déjà vu może więc przekazać informację o kondycji naszej pamięci.
Skąd bierze się déjà vu?
Zastanawiasz się, jak to możliwe, że mózg może nas tak łatwo zmylić? Skąd się bierze déjà vu? Czy to tylko błąd w naszym systemie percepcji, czy może objaw choroby? Wyobraź sobie, że spacerujesz po lesie i nagle widzisz coś, co przypomina Ci kształtem i kolorem jagody, którymi zajadałeś/-aś się w dzieciństwie. Mózg natychmiast przeszukuje swoją bazę danych (wspomnienia), próbując znaleźć odpowiednik jagód. I wtedy, nawet jeśli to tylko liść o podobnym kształcie, przez moment możesz poczuć, że znasz ten widok.
Przytoczmy jeszcze jeden przykład: spotykasz kogoś i wydaje Ci się, że znasz tę osobę. Twój mózg skanuje wszystkie twarze, które kiedykolwiek zobaczyłeś w poszukiwaniu podobieństw. Gdy znajdzie nawet najmniejszą relację, może wywołać déjà vu, nawet jeśli spotkana osoba jest dla Ciebie obca.
Studenci doświadczają déjà vu podczas przeglądania notatek przed egzaminem, w wyniku czego twierdzą, że pewne informacje „na pewno już były” omawiane. Czyżby ich mózg szukał ukojenia w złudzeniach pamięciowych, starając się odnaleźć porządek w natłoku wiadomości?
Czasem słyszymy słowo, które wydaje się kluczem do rozwiązania problemu, i nagle odczuwamy déjà vu, jakby rozwiązanie było na wyciągnięcie ręki już wcześniej. To może być sposób, w jaki mózg powraca do pewnych stanów myślenia, które były kiedyś użyteczne, nawet jeśli nie były bezpośrednio związane z aktualnym problemem.
Déjà vu okiem naukowców
Zdaniem naukowców cytowanych przez magazyn „New Scientist” wyniki badań sugerują, że déjà vu może być sposobem rozwiązywania przez mózg konfliktów zachodzących w pamięci. Niektórzy sugerują, że déjà vu może wynikać z opóźnienia w przetwarzaniu wrażeń – jedna półkula mózgu odbiera informację minimalnie szybciej, co powoduje złudzenie, że pewne zdarzenia już miały miejsce. Inna teoria mówi o tym, że déjà vu to efekt fałszywych wspomnień – mózg błędnie „przypisuje” nowe wrażenia do tych mu znanych. To, co postrzegamy jako déjà vu, w rzeczywistości może być naszą wewnętrzną projekcją nieuświadomionych wcześniej życzeń i doświadczeń.
Badania Elizabeth Marsh z Duke University i Alana Browna z Southern Methodist University wykazały, że informacje, które rejestrujemy nieświadomie, są w stanie powrócić do nas w postaci déjà vu. Naukowcy przeprowadzili badania wśród studentów. Pokazywali studentom fotografie, na których w ciągu sekundy mieli znaleźć czarny lub biały krzyż. Czas, który dostali badani, był zbyt krótki, by uczestnicy zdążyli przyjrzeć się zdjęciom dokładniej. Jednak ich mózg zarejestrował widoczne w tle krajobrazy i budynki uniwersyteckie. Po kilku dniach studentom pokazano zdjęcia kampusów umieszczonych w tle wspomnianych zdjęć. Studenci doświadczali uczucia, że już kiedyś tam byli. Tak naprawdę było to tylko złudzenie.
Psychiatra Carl Jung uważał, że ma ono związek ze zbiorową podświadomością, podczas gdy we współczesnych hollywoodzkich filmach déjà vu przedstawiane jest jako „błąd w matrixie”. – Ze zjawiskami nadprzyrodzonymi nie ma to nic wspólnego. Uczucie déjà vu jest absolutnie normalne – mówi James J. Giordano, profesor neurologii na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie.
Badania nad zjawiskiem deja vu prowadził też Zygmunt Freud. Według jego teorii mechanizmami psychologicznymi mogącymi prowadzić do tej paramnezji mogłoby być np. występowanie u pacjenta nieuświadomionych wcześniej życzeń czy też to, że dana sytuacja, w której człowiek się znalazł, może w nim wywołać swego rodzaju fantazje.
Częste déjà vu – o czym świadczy?
Kiedy doświadczamy déjà vu, przednia część mózgu, odpowiedzialna za ocenę i podejmowanie decyzji, jest aktywna, ponieważ mózg sprawdza, czy aktualne doświadczenie jest rzeczywiście nowe, czy też ma odniesienie do wcześniej zarejestrowanych . W niektórych przypadkach, częste pojawianie się tego fenomenu może wskazywać na to, że mózg zarejestrował widoczne wzorce w sposób nieco zbyt gorliwy. Przykładowo, jeśli często przechodzisz obok budynku, który jest łudząco podobny do szkoły, do której uczęszczałeś/-aś, mózg może nadinterpretować tę informację i wywołać déjà vu.
W przypadku nagłego déjà vu istotną rolę odgrywa nasz system emocjonalny. Mózg nie tylko wertuje wspomnienia, ale też rejestruje emocje związane z danym miejscem lub sytuacją. Jeśli odwiedzimy miejsce, w którym przeżyliśmy coś ważnego, nawet jeśli świadomie tego nie pamiętamy, nasze emocje mogą wywołać poczucie déjà vu.
Choć zwykle déjà vu jest niegroźne, w rzadkich przypadkach może wskazywać na zaburzenia. Fałszywe wspomnienie, które jest tak przekonujące, że nie można go odróżnić od rzeczywistości, może być objawem poważniejszego problemu, na przykład epilepsji skroniowej. Zjawisko déjà vu może się nasilać u osób z zaburzeniami lękowymi. W takich przypadkach déjà vu nie jest już tylko ciekawostką, lecz sygnałem, że w naszym mózgu mogą zachodzić poważniejsze konflikty.
Zjawisko déjà vu może mieć różne znaczenia w zależności od kontekstu, w jakim się pojawia. Dla twórców, tacy jak pisarze czy kompozytorzy, może być to nieświadomy plagiat – niezamierzone wykorzystanie elementów, które mózg zarejestrował w stanie uśpionej świadomości. Dla innych, może to być oznaka spektrum zaburzeń związanych z pamięcią, szczególnie gdy zjawisko towarzyszy innym objawom neurologicznym. W kulturze popularnej, déjà vu często kojarzone jest z zjawiskami nadprzyrodzonymi.
Jak radzić sobie z déjà vu?
Déjà vu występuje z równą częstotliwością w różnych populacjach. W różnych badaniach uzyskano jednak wyniki niejednoznaczne. W zdecydowanej większości przypadków jest zjawiskiem występującym u zdrowych osób.
Uniknięcie tego zjawiska może być trudne, gdyż jest ono integralną częścią działania mózgu. Można jednak spróbować zmniejszyć jego częstotliwość. Dbając o regularny odpoczynek i unikając przemęczenia, dajemy naszemu mózgowi szansę na efektywniejszą pracę, co może pomóc zmniejszyć liczbę epizodów déjà vu.
Podczas powtarzalnej rutyny dnia codziennego mózg może łatwiej ulec złudzeniu. Dlatego warto wprowadzić w życie nawet drobne zmiany, które będą stymulować mózg w różny sposób – nowe hobby, inna trasa do pracy czy zmiana wystroju wnętrza mogą zaskoczyć nasze zmysły i zapobiec déjà vu.
Mniej znane fenomeny pamięciowe
Jamais vu, czyli odwrócone déjà vu
Przeciwieństwem déjà vu jest jamais vu. Termin mniej znany niż jego „krewniak” – déjà vu, opisuje odwrotną sytuację – moment, w którym znajome środowisko czy osoba wydają się obce. Na łamach niejednego czasopisma psychologicznego można znaleźć analizy sugerujące, że jamais vu wynika z tymczasowej dysfunkcji w obszarach mózgu odpowiedzialnych za pamięć. Wyobraź sobie, że patrzysz na zegar i nie możesz przypomnieć sobie, jak odczytać godzinę. Chociaż wiesz, że umiesz to robić, przez krótki czas czujesz się, jakby to była całkowicie nowa, nieznana Ci czynność.
Odwrócone déjà vu może być efektem przemęczenia lub stresu. Przykładowo intensywna praca umysłowa prowadząca do wyczerpania może sprawić, że bardzo dobrze znane słowa napisane na ekranie komputera nagle wydadzą Ci się obce, a ich znaczenie chwilowo nieuchwytne.
Jamais vu może być związane z chorobami psychicznymi, w których odróżnianie przeszłości od teraźniejszości bywa zakłócone. Na przykład w łagodnych formach schizofrenii jamais vu może pojawić się jako część szerszego spektrum objawów.
Déjà vu u osoby niewidomej
Pamięć i doświadczenia sensoryczne u osób niewidomych również mogą doprowadzić do zjawisk podobnych do déjà vu. Jednak w ich przypadku zamiast „już widzianych” obrazów, mogą to być „już dotykane” struktury lub „już słyszane” dźwięki.
Podsumowując, déjà vu to złożone zjawisko, które nadal stanowi przedmiot badań. Jego występowanie, choć często uznawane za niegroźne, może dostarczyć cennych wskazówek dotyczących pracy naszej pamięci i świadomości.
Miłosz Magrzyk
Jestem absolwentem Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, na kierunku ekonomia. Od kilku lat tworzę treści dla mediów online. Przygodę z dziennikarstwem rozpocząłem od pracy w lokalnym, miejskim portalu internetowym w Ostrowi Mazowieckiej – stolicy powiatu ostrowskiego na Mazowszu. Dziś piszę m.in. dla Bezprawnika.pl, Biotechnologii.pl i portalu Just Transiton Magazine. Wolny czas spędzam na przeglądaniu YouTube’a w poszukiwaniu ciekawostek o świecie zarówno dawnym, jak i współczesnym. Chętnie sięgam również po dobrą książkę – tak kryminał, jak i literaturę faktu.