W życiu każdego zdarzają się momenty, w których emocje biorą górę i zachowujemy się w sposób, który później trudno nam zrozumieć. Czasami, pod wpływem stresu, nasza pamięć odmawia posłuszeństwa, a ciało reaguje symptomami, które mogłyby sugerować chorobę, mimo że takowej nie ma.
Spis treści
Na szczęście, takie epizody zazwyczaj są krótkotrwałe. Jednak dla niektórych osób, które przeszły przez traumatyczne doświadczenia, mogą one być początkiem poważnych problemów psychicznych, które bez odpowiedniego leczenia mogą zdominować codzienne funkcjonowanie.
Fascynujący świat rozdwojenia jaźni w kinie
Zapewne wielu z Was pamięta film „Fight Club” w reżyserii Davida Finchera czy „Lęk pierwotny” Gregory’ego Hoblita. Te dzieła kina, oprócz świetnego scenariusza i aktorstwa, poruszają temat, który jednocześnie przeraża i fascynuje – rozdwojenie jaźni. W tych filmach pojawia się postać z kilkoma osobowościami, które walczą o dominację, co sprawia, że nigdy do końca nie wiemy, kto w danym momencie kieruje działaniami bohatera. To właśnie zaburzenia dysocjacyjne osobowości stanowią oś tych psychologicznych thrillerów, będąc jednocześnie jednym z bardziej złożonych zagadnień w dziedzinie psychiatrii i psychologii.
Ale co tak naprawdę kryje się pod pojęciem zaburzeń dysocjacyjnych? Termin „dysocjacja” wywodzi się z łacińskiego słowa dissociatio, co oznacza rozdzielenie. Dysocjację definiuje się jako: „częściową lub całkowitą utratę prawidłowej integracji między wspomnieniami przeszłości, poczuciem własnej tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą dowolnych ruchów ciała”. Zdarza się też, że w leczeniu bywa stosowana farmakoterapia – zwłaszcza w przypadku, gdy zaburzenia uniemożliwiają odbycie terapii psychologicznej. Chodzi w niej głównie o wyciszenie objawów do tego stopnia, by można było zacząć pracować nad pozbyciem się przyczyny zaburzeń.
W języku medycznym zaburzenia te opisuje się jako utratę zdolności do zachowania spójności między wspomnieniami, poczuciem własnej tożsamości, odczuwanymi wrażeniami oraz kontrolą nad ruchami ciała. W praktyce, dysocjacja jest nieświadomą próbą ucieczki od rzeczywistości, kiedy to dochodzi do rozłączenia między myślami, tożsamością, świadomością i pamięcią. Można to postrzegać jako obronny mechanizm neurotyczny, który w ekstremalnych sytuacjach zmienia nasze poczucie tożsamości lub charakter, aby ochronić nas przed trudnymi emocjami.
Zaburzenia dysocjacyjne, obejmujące szeroki zakres symptomów od amnezji dysocjacyjnej po dysocjacyjne zaburzenia tożsamości, stanowią spore ograniczenie w codziennym funkcjonowaniu osób nimi dotkniętych. Cechą wspólną tych zaburzeń jest utrata czucia zmysłowego lub kontroli dowolnych ruchów ciała, co może manifestować się w formie drgawek dysocjacyjnych lub osłupienia dysocjacyjnego.
Historyczne ujęcie dysocjacji – Freud i konwersje
Zaburzenia dysocjacyjne nie są nowym odkryciem. Już Zygmunt Freud badał te zjawiska – nazwał je konwersjami. W jego teorii, konwersje to objawy nerwicy histerycznej, które mogą przybierać różne formy w zależności od kontekstu socjokulturowego. Przykładowo, nieznośne cierpienie psychiczne może przeobrazić się w objawy fizyczne, takie jak brak czucia, zaburzenia ruchowe czy nawet utrata wzroku. Freud uważał, że takie konwersyjne objawy są fizyczną manifestacją nieuświadomionego konfliktu w psychice człowieka.
Obecnie, aby mówić o zaburzeniach dysocjacyjnych, musimy zaobserwować u osoby pewne specyficzne symptomy. Są to zmiany w świadomości, tożsamości, odczuwaniu, zachowaniu i percepcji, które pojawiają się po traumatycznym wydarzeniu lub w obliczu intensywnego stresu. Ważne jest, aby wykluczyć inne przyczyny, takie jak choroby ciała, zaburzenia neurologiczne czy inne problemy psychiczne, na przykład schizofrenię czy głęboką depresję.
Zaburzenia dysocjacyjne konwersyjne są złożoną grupą stanów, w których pacjenci doświadczają utraty kontroli nad dowolnymi ruchami ciała, co może manifestować się w postaci paraliżu, drgawek czy niezdolności do mówienia, bez obecności znanej przyczyny medycznej. Objawy zaburzeń dysocjacyjnych mogą również obejmować dysocjacyjne znieczulenie, czyli niemożność odczuwania bólu w pewnych częściach ciała, co jest wynikiem nieprawidłowej interpretacji bodźców zewnętrznych przez ośrodkowy układ nerwowy.
Dysocjacyjne zaburzenia tożsamości charakteryzują się głębokim rozdźwiękiem w poczuciu własnej tożsamości, gdzie pacjent może doświadczać obecności dwóch lub więcej odrębnych tożsamości lub stanów osobowości. Inne zaburzenia dysocjacyjne, takie jak amnezja dysocjacyjna czy depersonalizacja, pokazują, jak bardzo dysocjacja może wpłynąć na zdolność do normalnego funkcjonowania, uniemożliwiając odbycie terapii bez odpowiedniego wsparcia specjalistycznego. Mechanizm powstawania objawów jest złożony i może być wywołany przez ekstremalny stres lub traumę, podkreślając potrzebę zrozumienia i empatycznego podejścia do leczenia tych skomplikowanych stanów.
Specyfika i objawy zaburzeń dysocjacyjnych w nowoczesnej psychiatrii
Takie zaburzenia mogą dotknąć każdego, niezależnie od wieku, pochodzenia czy statusu społeczno-ekonomicznego, choć statystyki wskazują, że kobiety są na nie bardziej narażone. Co interesujące, większość z nas przynajmniej raz w życiu doświadcza chwil, kiedy czujemy się jakbyśmy byli poza sobą, kiedy nasza rzeczywistość wydaje się nierealna. Mimo że takie epizody depersonalizacji czy derealizacji są dość powszechne, to zaburzenia dysocjacyjne diagnozuje się jedynie u około 2 proc. populacji.
W obrębie zaburzeń dysocjacyjnych wyróżniamy różne rodzaje. Są to między innymi dysocjacje związane z zaburzeniami świadomości, jak na przykład osłupienie dysocjacyjne, kiedy to osoba przestaje reagować na bodźce zewnętrzne. Innym przykładem są dysocjacje z deficytami pamięci, w tym amnezja dysocjacyjna, która objawia się selektywnym wymazywaniem wspomnień, oraz fuga dysocjacyjna, charakteryzująca się nagłym, niewytłumaczalnym opuszczeniem dotychczasowego miejsca życia i częściową lub całkowitą niepamięcią przeszłości. Czasem osoba może nawet przyjąć nową tożsamość.
Przykładem, który może przybliżyć nam, jak wygląda życie z fugą dysocjacyjną, jest film „Fuga” z 2018 roku, gdzie główna bohaterka Alicja traci pamięć i nie rozpoznaje własnego życia. Po dwóch latach odnaleziona przez rodzinę, nie pragnie powrotu do swojej przeszłości. Jej historia to przykład na to, jak mechanizm obronny może wpłynąć na całkowitą zmianę osobowości i wywołać nieprzewidywalne konsekwencje, które mogą być nawet tragiczne w skutkach.
Między rzeczywistością a metaforą
Wyobraź sobie, że ktoś nagle zaczyna odczuwać drgawki, które wyglądają jak atak epilepsji, ale przy tym jest w pełni świadomy. Albo inna sytuacja – osoba jest całkowicie zdrowa fizycznie, a mimo to nie może ruszyć ręką czy nogą. To właśnie przykłady tego, jak mogą się objawiać zaburzenia dysocjacyjne.
Wśród tych zaburzeń wyróżnia się pewne, które dotykają naszej tożsamości. W amerykańskim systemie klasyfikacji chorób psychicznych, znanym jako DSM 5, znajdziemy dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, które bywało dawniej określane mianem osobowości mnogiej. To schorzenie charakteryzuje się obecnością co najmniej dwóch różnych stanów osobowości, które w niektórych kulturach mogą być interpretowane jako opętanie. Często mówi się o nim, używając metafory rozdwojenia jaźni, co przywodzi na myśl postacie z powieści o doktorze Jekyllu i Panu Hyde. Jednakże, w rzeczywistości osoby z tym zaburzeniem rzadko są zagrożeniem dla otoczenia i zazwyczaj mają więcej niż dwie osobowości.
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości objawia się tworzeniem dodatkowych osobowości, które przejmują kontrolę nad zachowaniem osoby. Te osobowości mogą nie zdawać sobie sprawy z istnienia innych i nie pamiętać informacji, które były dostępne, gdy inne “ja” były aktywne. Charakteryzują się one własnymi wspomnieniami, zachowaniami, a nawet mogą różnić się płcią czy orientacją seksualną. Przykładowo, opisano przypadek kobiety, która miała aż 22 osobowości o różnym wieku i płci, w tym trzy były męskie i trzy leworęczne.
Osoby z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości mogą także doświadczać depersonalizacji, czyli uczucia bycia poza własnym ciałem. Często towarzyszy temu derealizacja – wrażenie, że otaczający świat jest nierzeczywisty. Wśród objawów znajduje się również amnezja, która nie dotyczy błahostek, ale ważnych informacji, takich jak dane osobowe czy ważne wydarzenia z życia. Może to prowadzić do dezorientacji w kwestiach takich jak zainteresowania, przekonania czy cele życiowe.
Diagnoza i terapia zaburzeń dysocjacyjnych
Osoby z zaburzeniami dysocjacyjnymi często mają za sobą przeszłość pełną przemocy, zwłaszcza w młodym wieku. Badania wykazały, że ich mózgi mogą się różnić od mózgów zdrowych ludzi, co może być wynikiem długotrwałego stresu. Dysocjacja to swoisty mechanizm obronny, który pojawia się, gdy nie można uciec fizycznie. To jakby ucieczka w umyśle. Jeśli trauma się powtarza, dysocjacja może stać się stałym sposobem reakcji na stres, co zakłóca normalne funkcjonowanie.
Diagnostyka zaburzeń dysocjacyjnych to nie lada wyzwanie. Czasem ludzie z tym problemem czekają na właściwą diagnozę nawet 12 lat. U dzieci i młodzieży często dochodzi do pomyłek, bo objawy mogą przypominać inne choroby, jak schizofrenia. Lekarze czasem skupiają się na bardziej oczywistych problemach, jak lęk czy depresja, i nie zagłębiają się w prawdziwe przyczyny.
Badania pokazują, że w mózgu takich osób zachodzą zmiany w zależności od tego, która osobowość jest akurat na pierwszym planie. Często towarzyszą im inne problemy, jak stres pourazowy czy depresja. Przyczyny są niejasne, ale wydaje się, że trauma z przeszłości ma tu dużo do powiedzenia.
Należy podkreślić, iż mimo że zaburzenia te mogą wynikać z przeżytych traumatycznych zdarzeń, możliwe jest odzyskanie kontroli nad własnym życiem i poprawa jakości funkcjonowania dzięki terapii. Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych wymaga kompleksowego podejścia, często z zastosowaniem terapii psychodynamicznej zorientowanej na zbadanie wewnątrzpsychicznych konfliktów i podłoża biologicznego tych stanów.
Po trafnym zdiagnozowaniu przypadłości bardzo ważna staje się psychoterapia. W przypadku dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości chodzi o połączenie różnych osobowości w jedną. Terapia może wykorzystywać różne metody, nawet hipnozę. Czasem wspomaga się leczenie lekami, szczególnie gdy objawy są tak silne, że utrudniają terapię. Leki mogą pomóc, ale nie zastąpią psychoterapii. Ważne jest, aby leczenie było dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Dobrze dobrane terapie przynoszą poprawę w około dwóch trzecich przypadków, a objawy depresji czy lęku często mijają szybciej niż stricte zaburzenia dysocjacyjne.
Miłosz Magrzyk
Jestem absolwentem Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, na kierunku ekonomia. Od kilku lat tworzę treści dla mediów online. Przygodę z dziennikarstwem rozpocząłem od pracy w lokalnym, miejskim portalu internetowym w Ostrowi Mazowieckiej – stolicy powiatu ostrowskiego na Mazowszu. Dziś piszę m.in. dla Bezprawnika.pl, Biotechnologii.pl i portalu Just Transiton Magazine. Wolny czas spędzam na przeglądaniu YouTube’a w poszukiwaniu ciekawostek o świecie zarówno dawnym, jak i współczesnym. Chętnie sięgam również po dobrą książkę – tak kryminał, jak i literaturę faktu.