Stwierdzenie nieważności małżeństwa – kiedy może do niego dojść? Sprawdź warunki

Choć nie każdy z nas zdaje sobie z tego sprawę, prawo kanoniczne dopuszcza sytuacje, w których małżeństwo może zostać uznane za nieważne. Kiedy może się tak stać? Przeczytaj.

Czym są małżeństwo i ślub kościelny?

W Polsce małżeństwo jest uregulowanym prawnie trwałym związkiem kobiety i mężczyzny zawartym w celu wspólnego pożycia, obopólnej pomocy i współdziałania dla dobra stworzonej rodziny; zwłaszcza wychowania dzieci.

Ślubem kościelnym zaś nazywamy ceremonię uregulowaną przez przepisy prawa kanonicznego, w trakcie której małżonkowie zostają pobłogosławieni przez kapłana. Sakrament małżeństwa trwale (aż do śmierci) łączy partnerkę i partnera.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa – na czym polega?

Zgodnie z prawem kanonicznym związek małżeński jest nierozerwalny. W niektórych przypadkach możliwe jest jednak stwierdzenie jego nieważności. Mimo że proces nazywamy potocznie uzyskaniem „rozwodu kościelnego” czy „unieważnieniem ślubu kościelnego”, formalnie rozwód w Kościele katolickim jest niedopuszczalny. Unieważnienie małżeństwa stwierdzone przez sąd kościelny przywraca stan rzeczy sprzed ślubu. Oznacza to, że oboje małżonkowie są traktowani jak osoby wolnego stanu cywilnego, gdyż w świetle przepisów małżeństwo unieważnione to takie, które nie zostało zawarte.

Czym są wady zgody małżeńskiej?

Wstąpienie w sakramentalny związek małżeński wymaga od pary młodej dojrzałości i pełnej życiowej wiedzy na temat partnera (partnerki). Na drodze do sformalizowania związku mogą stanąć wady zgody małżeńskiej, do których zaliczamy:

• brak wiedzy na temat tego, do czego jest powołane małżeństwo; także niezrozumienie małżeństwa jako jedności, nierozerwalności i sakramentalnej godności,
• brak pełnej wiedzy co do osoby (jeśli np. partner bądź partnerka podają się za kogoś innego),
• bezpośrednio i zasadniczo zamierzony błąd co do przymiotu osoby; także błąd spowodowany podstępem (jeśli któraś ze stron była zapewniana w relacji do drugiej osoby o czymś, co nie istniało, a zatajone fakty być może doprowadziłyby do rezygnacji z małżeństwa),
• w każdym przypadku warunek dotyczący przyszłości (jeśli kobieta lub mężczyzna zawarcie małżeństwa uzależniają od spełnienia w przyszłości przez drugą stronę danej obietnicy); warunek dotyczący przeszłości lub teraźniejszości – jedynie wtedy, gdy spełnia się albo nie w chwili ślubu kościelnego,
• przymus i bojaźń, kiedy ślub zawierany jest w wyniku presji wywartej na nupturiencie, a nie jest jedynie wyrazem jego wolnej woli.

Kiedy rozpoczyna się „rozwód kościelny”?

Impulsem do rozpoczęcia sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego jest skarga wniesiona do sądu kościelnego. Do wniosku należy dołączyć świadectwo ślubu kościelnego, kopię cywilnego orzeczenia o rozpadzie związku i materiał dowodowy zgromadzony w sprawie. W poszczególnych sądach kościelnych obowiązkowe załączniki mogą się różnić.

Sąd kościelny znajduje się przy kurii diecezjalnej. Jego działalności nie należy utożsamiać z tradycyjnym sądem cywilnym. To bardzo istotne, gdyż oznacza, że rozwód cywilny nie musi być tożsamy z unieważnieniem małżeństwa zawartego przed ołtarzem i na odwrót.

W skardze procesowej należy uwzględnić podstawę do stwierdzenia nieważności małżeństwa (tytuł prawny) oraz dane parafii, w której zawarto ślub. W kwestiach proceduralnych warto skorzystać z pomocy adwokata kościelnego. Celem skargi nie jest opisanie przebiegu małżeństwa, lecz skupienie się na przesłankach przemawiających za zasadnością decyzji. Do tych należą:

• wspomniane wady zgody małżeńskiej (np. niezaobserwowane wcześniej uzależnienie od hazardu, alkoholu itp.),
• święcenia / wieczysty i publiczny ślub czystości,
• podstęp (uprowadzenie danej osoby i przetrzymywanie jej w celu zawarcia małżeństwa),
• przyzwoitość publiczna (niemożność zawarcia małżeństwa z synem albo ojcem partnera czy analogicznie; z uwagi na dobry obyczaj),
• wiek (poniżej 14 lat dla kobiety i 16 lat dla mężczyzny),
• różna wiara,
• przeszkoda węzła małżeńskiego, czyli niemożność zawarcia małżeństwa z osobą, która pozostaje w formalnym związku,
• impotencja,
• występek; zbrodnia – np. zabójstwo kogoś, kto uniemożliwia wstąpienie w związek z inną osobą,
• pokrewieństwo albo powinowactwo w linii prostej (małżeństwa nie wolno zawrzeć z osobą do ich 4 stopnia włącznie w linii bocznej),
• pokrewieństwo prawne (adopcja w linii prostej i w drugim stopniu linii bocznej),
• powód natury psychicznej.

Prawo kanoniczne warunkowo przyzwala na zawarcie małżeństwa w obecności jedynie dwóch świadków zwykłych, bez świadka urzędowego (duchownego).

Najczęstszymi powodami nieważności małżeństwa są brak wypełniania zasad wierności oraz niedojrzałość emocjonalna, która uniemożliwia stworzenie dojrzałej relacji opartej na wzajemnym szacunku i wypełnionej miłością. Obopólne niedopasowanie często ujawnia się dopiero po ślubie: kiedy małżonkowie tworzą wspólne gospodarstwo domowe i dzielą się obowiązkami. Gdy jedno lub oboje przed podjęciem każdej poważniejszej decyzji muszą skonsultować się np. ze swoimi rodzicami, nie są dojrzali na związek.

Kim jest adwokat kościelny?

Adwokatem kościelnym jest prawnik wyspecjalizowany w prawie kanonicznym. Choć korzystanie z jego usług nie jest obowiązkiem, lecz przywilejem, warto zdecydować się na pomoc fachowca, który sprawnie przeprowadzi nas przez proceduralne zawiłości. Aby zostać adwokatem kościelnym, konieczne jest ukończenie studiów z zakresu prawa kanonicznego (magister) i posiadanie tytułu licencjata kościelnego (zgodnie z Konstytucją Apostolską Sapientia Christiana z 1979 roku) lub bycie doktorem prawa, zatwierdzonym przez biskupa. Adwokat kanonista powinien być co do zasady katolikiem nienaruszonej sławy.

Jak przebiega procedura stwierdzenia nieważności małżeństwa?

Po wniesieniu skargi przez stronę i jej rozpatrzeniu przez sąd przewodniczący trybunału kościelnego wydaje dekret, na mocy którego przyjmuje lub odrzuca skargę. Moment przyjęcia skargi jest zarazem początkiem procesu. Jeśli skarga zostanie odrzucona, możliwe jest złożenie odwołania. Osoba pozwana powinna w ciągu 15 dni złożyć własne oświadczenie poprzez odpowiedź na skargę powodową do sądu biskupiego.

Rozprawa nie ma charakteru publicznego: strony wzywane są pojedynczo i składają szczegółowe zeznania przed sędzią i notariuszem. O pytaniach, które zostaną zadane, decyduje sąd biskupi. Ustala je na podstawie tytułów rozpatrywanych na wokandzie. Jeżeli sprawa dotyczy np. uzależnienia od alkoholu, pytania skupią się na przebiegu choroby alkoholowej przed i po zawarciu ślubu kościelnego.

Do spraw dodatkowo zostaje wprowadzony obrońca węzła małżeńskiego, którego celem jest poddanie w wątpliwość argumentacji oraz dowodów powoda umożliwiających stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego. Akta są publikowane po wyczerpaniu środków dowodowych. Nie wolno robić ich fotokopii; dozwolone są jedynie notatki.

Sędzia jest uprawniony do wydania wyroku stwierdzającego nieważność wtedy, gdy uzyska tzw. pewność moralną; wykluczającą pozytywną możliwość błędu.

Niestwierdzenie nieważności małżeństwa a apelacja

Apelację, czyli odwołanie od wyroku sądu kościelnego, trzeba w ciągu 15 dni wnieść do sądu kościelnego, który wydał wyrok. Jej uzasadnienie należy w ciągu miesiąca złożyć do trybunału kościelnego II stopnia, którym oprócz sądu kościelnego w Polsce może być Trybunał Roty Rzymskiej.

Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego w Polsce wskazuje, że orzeczeniem stwierdzającym nieważność małżeństwa kończy się około 70 proc. spraw.

Ile trwa proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa?

W teorii „unieważnienie ślubu konkordatowego” nie powinno trwać dłużej niż 12 miesięcy dla spraw rozstrzyganych w I instancji i 6 miesięcy w przypadku tych skierowanych do II instancji. W praktyce czas zwykle znacznie się wydłuża w zależności od zaistniałych okoliczności, np. konieczności przeanalizowania materiałów dowodowych. Tego typu okoliczności całość postępowania procesowego w sprawie o stwierdzenie nieważności małżeństwa wydłużają nawet do 2-3 lat.

Skrócony proces unieważnienia małżeństwa

W oczywistych przypadkach i za zgodą obojga małżonków nieważność małżeństwa można stwierdzić nawet w 45 dni. To pokłosie rozwiązań kilka lat temu zatwierdzonych przez papieża Franciszka. W takich przypadkach rozstrzyganiem sprawy jako sędzia jednoosobowy zajmuje się biskup.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa a koszty

Średni koszt procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa (bez wynagrodzenia adwokata) to 2 tys. złotych. Opłaty procesowe wynoszą zwykle od 900 zł do 2300 złotych. W przypadku konieczności skorzystania z opinii biegłego sądowego trzeba liczyć się z dodatkowym wydatkiem rzędu około 500 złotych.

Miłosz Magrzyk

Jestem absolwentem Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, na kierunku ekonomia. Od kilku lat tworzę treści dla mediów online. Przygodę z dziennikarstwem rozpocząłem od pracy w lokalnym, miejskim portalu internetowym w Ostrowi Mazowieckiej – stolicy powiatu ostrowskiego na Mazowszu. Dziś piszę m.in. dla Bezprawnika.pl, Biotechnologii.pl i portalu Just Transiton Magazine. Wolny czas spędzam na przeglądaniu YouTube’a w poszukiwaniu ciekawostek o świecie zarówno dawnym, jak i współczesnym. Chętnie sięgam również po dobrą książkę – tak kryminał, jak i literaturę faktu.