Demencja z otępieniem starczym. Czy można jej zaradzić?

Otępienie starcze dotyka coraz więcej rodzin. Choć choroby otępienne powszechnie kojarzymy z podeszłym wiekiem, nie jest to naturalny proces starzenia się człowieka. To poważny problem zdrowotny, który z powodu zaburzenia zachowania wpływa na jakość życia zarówno chorego, jak i jego bliskich. Jak objawia się demencja starcza z otępieniem i jak ją leczyć?

Czym właściwie jest otępienie starcze?

Otępienie starcze (demencja starcza) to nie pojedyncza choroba, ale liczne problemy zdrowotne związane z zespołem objawów charakterystycznych dla choroby mózgu i związanych z pogorszeniem funkcji poznawczych. Obejmuje:

• zaburzenia zachowania,
• zaburzenia równowagi,
• zaburzenia orientacji,
• zaburzenia myślenia,
• zaburzenia osobowości.

Mówiąc prościej to stan, w którym sprawność umysłu znacznie słabnie, co niemal uniemożliwia logiczne myślenie i wiąże się z utrudnionym wykonywaniem codziennych czynności. Problemy wynikające z zaburzeń pamięci oraz ograniczone umiejętności myślenia i podejmowania decyzji stają się na tyle poważne, że prowadzą do całkowitego braku zdolności samodzielnego funkcjonowania.

Czytaj więcej o zdrowiu seniorów!

Nazwa sugeruje, że dotyczy tylko osób w podeszłym wieku. Rzeczywiście bardzo często towarzyszy seniorom. Tyle że ogółem otępienie może wystąpić również u ludzi w średnim wieku po 50–tce, a nawet tych w młodym wieku poniżej 40–tki. Istnieje nawet pojęcie “demencji cyfrowej” (powiązanej z syndromem “popcorn brain“) obejmujące podobne objawy u młodzieży i silversów nadmiernie korzystających z urządzeń elektronicznych. Skala problemu jest ogromna – szacuje się, że w Polsce dotyka on nawet 400 tysięcy osób, a na świecie aż 50 milionów!

Pierwsze objawy otępienia. Na co zwrócić uwagę?

Początki otępienia u osób starszych bywają subtelne, dlatego łatwo je przeoczyć lub zrzucić na karb zwykłego „zapominania”, charakterystycznego chociażby dla tzw. efektu Zeigarnik. Jednak pierwsze objawy demencji starczej z otępieniem nie mogą być ignorowane. Należą do nich:

• zaburzenia pamięci – trudności z zapamiętywaniem nowych informacji,
• kłopoty z przypominaniem sobie imion bliskich osób,
• zapominanie o umówionych wizytach czy codziennych obowiązkach (lub nietypowe odkładanie rzeczy na później),
• trudności w znalezieniu odpowiednich słów podczas rozmowy lub wielokrotne powtarzanie tych samych opowieści,
• zaburzenia nastroju i wycofywanie się z kontaktów społecznych (objawy depresji i problemy emocjonalne po niedawnych wydarzeniach w życiu codziennym, które dotychczas nie występowały).

Na początku dominują zatem typowe objawy otępienia, czyli zaburzenia zdolności myślenia i problemy z pamięcią. Czasem starsza osoba nie chce jeść i pić, mimo że dotychczas miała normalny apetyt. Jeśli zauważymy takie objawy u siebie lub bliskiej osoby, najlepiej od razu skonsultować się z lekarzem. Wczesne wykrycie problemu daje szansę na skuteczniejsze leczenie i spowolnienie postępu choroby, a tym samym na poprawę jakości życia – choć tego nie gwarantuje.

Warto przeczytać:

Alergia u osób starszych: czy uczulenie może pojawić się u seniorów?

Etapy demencji starczej (otępienia starczego)

Wszystkie etapy choroby otępiennej mają podobne symptomy, ale różnią się ich nasileniem. Wraz z postępem choroby wyróżniamy zwykle:

• etap I – otępienie lekkie,
• etap II – otępienie umiarkowane (umiarkowana demencja),
• etap III – późne otępienie (demencja),
• etap IV – zaawansowane otępienie (głęboka demencja).

Otępienie lekkie

W pierwszym etapie objawy demencji są często niedostrzegalne, ale widoczne są zaburzenia pamięci. Pacjent może mieć problemy z przypominaniem sobie imion bliskich osób, zapominać o wizytach i codziennych obowiązkach. Mogą pojawić się także problemy z mową, takie jak zapominanie słów lub ich znaczenia. Chory może unikać kontaktu z bliskimi i wykazywać zmienność nastrojów. Na tym etapie problemy z koordynacją ruchową i zaburzenia chodu jeszcze nie występują. Te pojawiają się dopiero w zaawansowanym stadium, kiedy następuje otępienie głębokie i nierzadko dołącza do niego choroba Parkinsona.

Otępienie umiarkowane

Kiedy pacjent cierpi na umiarkowana demencję starczą, to zaburzenia pamięci nasilają się z miesiąca na miesiąc. Pacjent ma wyraźne trudności z przypominaniem sobie wydarzeń z poprzedniego dnia, opowiada o wydarzeniach z przeszłości, które w rzeczywistości nie miały miejsca. Nierzadko stale wspomina traumy emocjonalne. Pojawiają się apatia, drażliwość, znaczne trudności w mówieniu i poruszaniu się poza domem bez opieki. Osoba chora może wycofywać się z życia zawodowego i społecznego.

Późne otępienie starcze

W związku z zaawansowanym otępieniem pacjent wymaga całodobowej opieki i kontroli ze strony rodziny lub pielęgniarki środowiskowej. Ten etap charakteryzuje się całkowitym brakiem koordynacji ruchowej, trudnościami w samodzielnym siadaniu lub jedzeniu. Pacjent nie rozpoznaje już najbliższych, nie jest w stanie wypowiedzieć konkretnej informacji, a jego mowa staje się niezrozumiała. Czasem pojawiają się też objawy psychotyczne – urojenia i paranoja.

Zaawansowane otępienie

Na tym etapie pacjent traci zdolność mówienia i komunikowania się, praktycznie nie rozpoznaje otoczenia, w tym przedmiotów i osób. Wykonywanie zdecydowanej większości codziennych czynności wymaga pomocy innej osoby. Pojawiają się problemy z poruszaniem się, utrata zdolności motorycznych, przykurcze i szybka utrata wagi ciała. Ten etap trwa zwykle od 1,5 do 2,5 roku.

Kiedy do lekarza? Diagnostyka otępienia

Diagnostyka otępienia wymaga specjalistycznej wiedzy i doświadczenia. Jeżeli zauważymy u siebie lub bliskiej osoby niepokojące objawy demencji, nie warto zwlekać z wizytą u lekarza. Im wcześniej postawiona diagnoza, tym lepsze rokowania.

Pierwszym i krokiem w diagnozie otępienia jest dokładny wywiad lekarski. Lekarz zapyta pacjenta o główne dolegliwości, kiedy się pojawiły i jak się rozwijały. To podstawowe informacje w ocenie:

• przebiegu choroby,
• jej nasilenia,
• wpływu na codzienne funkcjonowanie.

Specjalista zainteresuje się także innymi schorzeniami pacjenta oraz lekami przyjmowanymi stale. Często zdarza się, że chory nie potrafi sam udzielić wszystkich niezbędnych informacji. W takiej sytuacji nieoceniona jest pomoc rodziny lub opiekunów. Ich obserwacje nierzadko mogą rzucić nowe światło na stan zdrowia pacjenta. Często potrzebna może okazać się też pomoc pielęgniarki środowiskowej.

Później następuje szczegółowe badanie neurologiczne. Lekarz ocenia:

• reakcje źrenic,
• ruchy gałek ocznych,
• siłę mięśniową,
• odruchy,
• koordynację ruchową.

W ten sposób wyklucza inne schorzenia neurologiczne, które mogłyby dawać objawy podobne do otępienia. Specjalista zwraca też uwagę na sposób poruszania się pacjenta oraz jego ogólną sprawność fizyczną, biorąc pod uwagę stopień niepełnosprawności.

Warto przeczytać:

Szczepienia seniorów – dlaczego są tak ważne?

Fundamentalnym elementem diagnostyki otępienia są testy oceniające funkcje poznawcze. Najpopularniejszy z nich to skala MMSE (Mini-Mental State Examination). Ten test sprawdza:

• orientację w czasie i miejscu,
• zapamiętywanie,
• uwagę i liczenie,
• przypominanie,
• funkcje językowe,
• zdolności wzrokowo-przestrzenne.

MMSE to nie jedyne narzędzie. Lekarz może wykorzystać też inne testy – m.in. test rysowania zegara czy Montrealską Skalę Oceny Funkcji Poznawczych (MoCA). Wyniki tych badań dają obraz sprawności umysłowej pacjenta i pomagają określić stopień ewentualnego otępienia.

Lekarz czasem zleca też badania laboratoryjne krwi. Sprawdza się w nich:

• morfologię,
• poziom witaminy B12 i kwasu foliowego,
• stężenie hormonu TSH,
• lipidogram,
• poziom glukozy.

Te badania pomagają wykluczyć inne przyczyny zaburzeń poznawczych, takie jak niedoczynność tarczycy czy niedobory witamin.

W niektórych przypadkach diagnostyka wymaga badań obrazowych mózgu. Najczęściej wykonuje się:

• tomografię komputerową,
• rezonans magnetyczny.

Te badania pozwalają wykluczyć guzy mózgu, krwawienia czy zmiany naczyniowe, które mogłyby powodować objawy podobne do otępienia. Obrazowanie pomaga też określić stopień zaniku mózgu, charakterystycznego dla niektórych typów otępienia.

Oblicza demencji, czyli różne rodzaje otępienia

Otępienie to nie jedna, konkretna choroba. Wyróżniamy kilka jego typów, z których każdy ma nieco inną specyfikę. Należą do nich:

• choroba Alzheimera – najczęstsza przyczyna otępienia, odpowiedzialna za 50–70% przypadków;
• otępienie naczyniowe – spowodowane problemami z krążeniem krwi w mózgu;
• otępienie z ciałami Lewy’ego – łączy objawy demencji i choroby Parkinsona;
• otępienie czołowo–skroniowe – dotyka głównie płatów czołowych i skroniowych mózgu;
• otępienie mieszane – połączenie różnych typów otępienia.

Każdy z tych typów może mieć nieco inny przebieg i objawy. Stąd znaczenie dokładnej diagnozy – pozwala ona na dobranie najlepszego sposobu leczenia dla konkretnego pacjenta.

Choroba Alzheimera

Choroba Alzheimera to najpopularniejszy rodzaj otępienia, odpowiadający za 50–70% wszystkich przypadków. Jej główną cechą są problemy z pamięcią krótkotrwałą. Osoba chora może mieć trudności z zapamiętaniem, co jadła na śniadanie, ale bez problemu opowie o swoim dzieciństwie.

Choć przyczyny choroby Alzheimera nie są do końca znane, istnieją leki, które mogą spowolnić jej postęp. Zdrowy styl życia i regularne ćwiczenia pamięci wspeirają w radzeniu sobie z objawami.

Otępienie naczyniopochodne

Otępienie naczyniopochodne to drugi najpopularniejszy typ otępienia. W tym przypadku problemy wynikają ze słabego przepływu krwi w mózgu. Możemy to porównać do ogrodu, w którym system nawadniający działa nieprawidłowo – niektóre rośliny nie dostają wystarczająco dużo wody i zaczynają usychać.

Objawy tego typu otępienia zależą od tego, które obszary mózgu zostały uszkodzone. Osoby z otępieniem naczyniopochodnym często mają też problemy z sercem lub wysokie ciśnienie krwi. Z tego względu dbanie o zdrowie układu krążenia może spowolnić postęp choroby. Co zdrowe dla serca, jest też zdrowe dla mózgu. Regularne spacery, zdrowa dieta i kontrolowanie ciśnienia krwi pomagają w walce z tym typem otępienia.

Warto przeczytać:

Zaparcia u seniora – jak im zaradzić domowymi sposobami?

Otępienie z ciałami Lewy’ego

Otępienie z ciałami Lewy’ego to mniej znany, ale równie interesujący typ otępienia. Osoby dotknięte tym schorzeniem mają problemy z poruszaniem się i koordynacją. Często doświadczają też zaburzeń snu – mogą na przykład “odgrywać” swoje sny podczas spania.

Charakterystyczną cechą tego typu otępienia są halucynacje wzrokowe. Chorzy mogą widzieć rzeczy, których nie ma, co może być dla nich bardzo niepokojące. Wyobraźmy sobie, że mózg to telewizor, który czasami pokazuje programy, których nikt nie włączył. Choć przyczyny otępienia z ciałami Lewy’ego nie są do końca znane, uważa się, że jest ono spokrewnione z chorobą Parkinsona. W leczeniu może pomóc fizjoterapia, która ułatwia chorym poruszanie się na co dzień.

Otępienie czołowo–skroniowe

Otępienie czołowo–skroniowe to wyjątkowy typ otępienia, który ma trzy różne oblicza. Choroba uszkadza różne częsci mózgu, wywołując różne skutki. Wyróżniamy:

• otępienie semantyczne – osoby z tym typem mają problemy ze zrozumieniem znaczenia słów;
• postępującą afazję bez płynności mowy – w tym przypadku chorzy mają trudności z płynnym mówieniem;
• wariant behawioralny – tutaj zmieniają się zachowanie i osobowość chorego: osoba może stać się bardziej apatyczna lub przeciwnie zachowywać się zbyt energicznie i nieprzewidywalnie, jak w ADHD u dorosłych.

Otępienie mieszane

Otępienie mieszane to połączenie wielu rodzajów otępienia. Najczęściej spotyka się kombinację choroby Alzheimera i otępienia naczyniopochodnego. W rezultacie osoba chora doświadcza objawów charakterystycznych dla obu tych schorzeń.

Otępienie w chorobie Parkinsona

Choroba Parkinsona kojarzy się nam głównie z drżeniem rąk i sztywnością mięśni. Jednak dla wielu osób zmagających się z tą chorobą równie trudnym wyzwaniem stają się problemy z pamięcią i myśleniem. Otępienie w chorobie Parkinsona to podstępna przypadłość, ponieważ atakuje mózg, powodując szereg zmian w układzie nerwowym. Choroba ta najczęściej pojawia się u osób po sześćdziesiątce, choć zdarzają się przypadki zachorowań wśród młodszych. Przyczyny nie są do końca jasne, ale naukowcy podejrzewają, że nalezą do nich przede wszystkim mieszanka genów i czynników środowiskowych.

Trzeba tutaj nadmienić, że nie u wszystkich chorych na Parkinsona rozwija się otępienie. Wielu pacjentów zachowuje sprawność umysłową przez długie lata. Natomiast gdy już się pojawi, stanowi poważny problem zarówno dla chorego, jak i jego opiekunów.

Jak rozpoznać, że u naszego bliskiego chorego na Parkinsona rozwija się otępienie? Do symptomów należą:

• trudności z myśleniem abstrakcyjnym,
• problemy z koncentracją,
• kłopoty z planowaniem i realizacją zadań,
• spowolnienie toku myślenia,
• problemy z orientacją przestrzenną.

Nie każdy chory na Parkinsona rozwinie otępienie, ale niektóre osoby są bardziej narażone na to powikłanie. Do grupy ryzyka należą:

• osoby starsze, zwłaszcza po 60. roku życia,
• pacjenci, u których choroba Parkinsona rozwinęła się w późniejszym wieku,
• osoby zmagające się z chorobą przez wiele lat,
• chorzy z zaawansowanymi problemami ruchowymi,
• pacjenci, u których wcześnie pojawiły się objawy psychotyczne lub depresja.

Nawet jeśli nasz bliski należy do grupy ryzyka, nie oznacza to, że na pewno rozwinie otępienie. Każdy przypadek jest inny i wymaga indywidualnego podejścia.

Warto przeczytać:

Jaka dieta przy miażdżycy jest najlepsza? Przykładowy jadłospis

Różnice między otępieniem Parkinsona i Alzheimera

Otępienie w chorobie Parkinsona różni się nieco od tego, które obserwujemy w chorobie Alzheimera. Najczęściej w przypadku Parkinsona mamy do czynienia z otępieniem podkorowym, podczas gdy w Alzheimerze mówimy o otępieniu korowym.

Co to oznacza w praktyce? Pacjenci z otępieniem Parkinsona często zachowują lepszą pamięć i zdolności językowe niż osoby z chorobą Alzheimera. Miewają natomiast większe problemy z koncentracją, planowaniem oraz myśleniem abstrakcyjnym. Uosób z chorobą Parkinsona rzadziej występują też zaburzenia pamięci natychmiastowej i przetwarzania mowy. Mogą jednak pojawić się trudności z aktualizacją słownictwa lub zrozumieniem skomplikowanych zdań.

Leczenie otępienia starczego

Choć otępienie to choroba, której nie da się całkowicie wyleczyć, istnieją metody, które poprawiają poprawić jakość życia chorego i spowolnić postęp choroby. Leczenie zwykle obejmuje:

• farmakoterapię – leki, które mogą pomóc w łagodzeniu objawów i spowolnieniu postępu choroby,
• terapię poznawczą – gry i ćwiczenia umysłowe, pomagające w utrzymaniu sprawności intelektualnej,
• terapię zajęciową – aktywności pomagające w zachowaniu samodzielności w codziennym życiu,
• wsparcie psychologiczne – zarówno dla chorego, jak i jego bliskich.

W leczeniu otępienia starczego dominuje farmakoterapia. Leki stosowane w tej chorobie mają na celu przede wszystkim spowolnienie jej postępu i łagodzenie objawów. Główną grupę stanowią inhibitory acetylocholinesterazy, które zwiększają poziom acetylocholiny w mózgu. Substancja ta jest odpowiedzialna za procesy pamięciowe. Lekarze przepisują również inne preparaty – pomagają one w kontrolowaniu objawów towarzyszących demencji: depresji czy zaburzeń snu.

Oprócz leków ważną rolę w leczeniu otępienia starczego odgrywają terapie niefarmakologiczne. Treningi funkcji poznawczych są szczególnie istotne w utrzymaniu sprawności umysłowej. Regularne ćwiczenia umysłu (rozwiązywanie krzyżówek, gry planszowe czy nauka nowych umiejętności) spowalniają postęp otępienia. Zwykle towarzyszy im rehabilitacja obejmujące nie tylko ćwiczenia fizyczne, ale także treningi behawioralne i zajęcia usprawniające codzienne funkcjonowanie.

Coraz więcej badań wskazuje na znaczenie stylu życia w profilaktyce i leczeniu otępienia starczego. Zalecana jest dieta bogata w kwasy omega-3 zawarte między innymi w rybach morskich i orzechach. Korzystnie na stan umysłu w otępieniu wpływają również dużej ilości warzywa i owoce. Odpowiedniemu odżywianiu powinna towarzyszyć również regularna aktywność fizyczna.

Naukowcy nieustannie poszukują nowych metod leczenia otępienia starczego. Obiecujące wyniki przynoszą badania nad terapiami genowymi i komórkowymi. Trwają prace nad lekami, które mogłyby nie tylko łagodzić objawy, ale także zatrzymać lub odwrócić proces neurodegeneracji.

Czy można zapobiec otępieniu? Profilaktyka w praktyce

Choć nie ma stuprocentowej gwarancji, że uda się uniknąć otępienia, istnieją sposoby, by zmniejszyć ryzyko jego wystąpienia. Jeśli masz ponad 50 lat i więcej, to:

• dbaj o aktywność umysłową – czytaj, rozwiązuj krzyżówki, ucz się nowych umiejętności, wzmacniając kreatywność;
• bądź aktywny fizycznie – regularne ćwiczenia poprawiają krążenie, także w mózgu;
• utrzymuj kontakty społeczne – izolacja społeczna zwiększa ryzyko demencji;
• zdrowo się odżywiaj – dieta śródziemnomorska jest korzystna dla zdrowia mózgu;
• kontroluj ciśnienie krwi i poziom cholesterolu – problemy z krążeniem przyczyniają się do rozwoju otępienia;
• unikaj używek – nadmierne spożycie alkoholu i palenie papierosów zwiększają ryzyko demencji.

Starzenie się a otępienie – gdzie leży granica?

Wiele osób (szczególnie hipochondryków) obawia się, że każde zapomnienie czy roztargnienie to oznaka nadchodzącej demencji starczej. Normalne starzenie się różni się od otępienia.

• W normalnym starzeniu się możemy czasem zapomnieć czyjegoś imienia, ale przypomnimy je sobie później. W otępieniu zapominamy nie tylko imiona, ale też kontekst, w jakim znamy daną osobę.
• Osoby starsze czasem gubią rzeczy osobiste, ale są w stanie odtworzyć swoje kroki i je odnaleźć. Osoby z otępieniem często nie pamiętają, gdzie i kiedy ostatnio widziały dany przedmiot
• Normalne starzenie się spowalnia nasze procesy myślenia, ale nie wpływa znacznie na codzienne funkcjonowanie. Otępienie utrudnia wykonywanie najprostszych czynności.

Pamiętajmy – okazjonalne zapominanie nie musi od razu oznaczać demencji. Jeżeli jednak masz wątpliwości, zawsze warto skonsultować się z lekarzem.

Otępienie starcze to poważny problem, ale nie jesteśmy wobec niego bezradni. Wczesna diagnoza, odpowiednie leczenie i wsparcie mogą poprawić jakość życia zarówno chorych, jak i ich bliskich. Pamiętajmy, że za każdym przypadkiem otępienia stoi człowiek – ktoś, kto mimo choroby wciąż ma swoje potrzeby, pragnienia i godność. Traktujmy osoby z otępieniem z szacunkiem i cierpliwością, bo właśnie tego najbardziej potrzebują.

Dominik Kaczor

Z wykształcenia inżynier, z zamiłowania człowiek od treści w sieci. Głową w Internecie, sercem w górach – Beskidzie Wyspowym, z którego pochodzi. W Seniore odpowiedzialny za projekty skierowane do osób 50+. Wierzy, że życiem można się cieszyć każdego dnia, bez względu na wiek.