Renta – kompletny poradnik 2024

Renta to ważne świadczenie społeczne, które zapewnia wsparcie finansowe osobom niezdolnym do pracy lub samodzielnego funkcjonowania. W tym kompleksowym poradniku na 2024 rok omówimy wszystkie aspekty związane z rentami w Polsce – od podstawowych definicji, przez rodzaje rent i warunki ich przyznawania, aż po procedury ubiegania się o to świadczenie.

Czym jest renta i jakie są jej rodzaje?

Renta to świadczenie pieniężne wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych osobom, które z różnych powodów utraciły zdolność do pracy zarobkowej. Jej fundamentalnym celem jest zapewnienie środków do życia osobom, które nie mogą samodzielnie zarobkować. Renta stanowi jeden z filarów systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce, gwarantując wsparcie finansowe osobom, które z przyczyn zdrowotnych lub losowych nie są w stanie utrzymać się z własnej pracy.

Przepisy prawne regulujące renty w Polsce

Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie rent w Polsce jest ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ta ustawa kompleksowo określa:

  • warunki nabywania prawa do świadczeń,
  • zasady ustalania wysokości świadczeń,
  • zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń.

Jednocześnie lwestie rent regulują także:

Interpretacja tych przepisów często wymaga odwołania się do orzecznictwa sądowego, które doprecyzowuje ich zastosowanie w konkretnych sytuacjach.

Rodzaje rent w Polsce

W polskim systemie ubezpieczeń społecznych wyróżniamy następujące główne rodzaje rent:

Każdy z tych rodzajów rent ma swoje specyficzne warunki przyznawania i zasady obliczania wysokości świadczenia, które są szczegółowo określone w odpowiednich przepisach.

Rodzaje rent w Polsce i komu przysługują?

Warunki wymagane do przyznania renty

Aby otrzymać rentę z tytułu niezdolności do pracy zgodnie z art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, należy spełnić łącznie następujące warunki:

  • być niezdolnym do pracy – częściowo lub całkowicie, co stwierdza lekarz orzecznik ZUS lub komisja lekarska ZUS;
  • mieć wymagany staż ubezpieczenia (okresy składkowe i nieskładkowe);
  • niezdolność do pracy powstała w okresach składkowych/nieskładkowych wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

Wyjątek: osoby całkowicie niezdolne do pracy, które mają co najmniej 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) okresów składkowych i nieskładkowych, nie muszą spełniać warunku powstania niezdolności do pracy w określonych okresach, zgodnie z art. 57 ust. 2 ustawy.

Dodatkowo art. 58 ustawy przewiduje możliwość przyznania renty osobie, która spełnia warunki w zakresie niezdolności do pracy oraz stażu ubezpieczeniowego, ale nie spełnia warunku powstania niezdolności w określonych okresach, jeżeli udowodni okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Problemy zdrowotne, które można objąć rentą

ZUS nie publikuje zamkniętej listy schorzeń kwalifikujących do renty. O przyznaniu świadczenia decyduje stopień naruszenia sprawności organizmu i jego wpływ na zdolność do pracy zarobkowej, co jest oceniane indywidualnie przez lekarzy orzeczników ZUS zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy.

Najczęściej rentę przyznaje się z powodu:

  • chorób układu krążenia (np. niewydolność serca, choroba wieńcowa),
  • chorób układu kostno–stawowego (np. zwyrodnienia stawów, reumatoidalne zapalenie stawów),
  • chorób nowotworowych,
  • zaburzeń psychicznych (np. depresja, schizofrenia),
  • chorób neurologicznych (np. stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona).

Sama diagnoza choroby nie jest wystarczająca do przyznania renty. Znaczenie ma wpływ schorzenia na zdolność do pracy, co ocenia lekarz orzecznik ZUS na podstawie dokumentacji medycznej i badania.

Ile trzeba mieć lat pracy aby otrzymać rentę?

Wymagany staż pracy (okresy składkowe i nieskładkowe) zależy od wieku, w którym powstała niezdolność do pracy, co reguluje art. 58 ustawy o emeryturach i rentach z FUS:

  • do 20 lat – 1 rok,
  • 20–22 lata – 2 lata,
  • 22–25 lat – 3 lata,
  • 25–30 lat – 4 lata,
  • powyżej 30 lat – 5 lat.

Dla osób powyżej 30 lat 5–letni okres musi przypadać w ciągu ostatnich 10 lat przed złożeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy okresy nieskładkowe nie mogą przekroczyć 1/3 udowodnionych okresów składkowych.

Jednocześnie art. 58 ust. 2 ustawy przewiduje wyjątek dla osób, które zostały zgłoszone do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy od ukończenia nauki w szkole. W ich przypadku warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, jeżeli osoba ta posiada jakikolwiek okres ubezpieczenia przypadający przed dniem powstania niezdolności do pracy.

Proces ubiegania się o rentę – niezbędne dokumenty oraz procedury

Jak i gdzie złożyć wniosek o rentę i niezbędne dokumenty?

Wniosek o rentę składa się w dowolnej placówce ZUS, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno–rentowe. Można to zrobić:

  • osobiście,
  • za pośrednictwem poczty,
  • elektronicznie przez Platformę Usług Elektronicznych ZUS.

Niezbędne dokumenty to:

  • wniosek o rentę (druk ERN) – zgodnie z § 12 rozporządzenia;
  • kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ERP–6) – § 13 rozporządzenia;
  • dokumenty potwierdzające okresy składkowe i nieskładkowe – § 20–24 rozporządzenia (np. świadectwa pracy, zaświadczenia o zatrudnieniu);
  • zaświadczenie o stanie zdrowia (druk OL–9) wystawione przez lekarza – § 14 rozporządzenia;
  • dokumentacja medyczna – § 14 rozporządzenia (np. karty informacyjne leczenia szpitalnego, wyniki badań);
  • zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu (druk ERP–7) – § 20 rozporządzenia.

W zależności od indywidualnej sytuacji, mogą być wymagane inne dokumenty, np. zaświadczenie pracodawcy o wysokości osiąganego przychodu (dla osób pracujących).

Co zrobić, jeśli ZUS odmówił przyznania renty? Odwołanie od decyzji

Jeśli ZUS odmówił przyznania renty, masz prawo do odwołania się od tej decyzji zgodnie z art. 83 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

  • Złóż odwołanie do Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych właściwego dla Twojego miejsca zamieszkania.
  • Termin na złożenie odwołania: 1 miesiąc od dnia doręczenia decyzji (art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
  • Odwołanie składa się za pośrednictwem jednostki ZUS, która wydała decyzję (art. 477(9) § 1. Kodeksu postępowania cywilnego).
  • Odwołanie powinno zawierać:
    • oznaczenie zaskarżonej decyzji,
    • określenie i zwięzłe uzasadnienie zarzutów i wniosków,
    • podpis ubezpieczonego lub jego pełnomocnika.
  • Postępowanie przed sądem jest wolne od opłat (art. 463. § 1. Kodeksu postępowania cywilnego).

Warto pamiętać, że zgodnie z art. 477(10) § 1. Kodeksu postępowania cywilnego odwołanie nie musi być sporządzone przez profesjonalnego pełnomocnika. Możesz je napisać samodzielnie, przedstawiając swoje argumenty i dowody na poparcie swojego stanowiska.

W trakcie postępowania sądowego masz prawo do przedstawienia dodatkowych dowodów, w tym nowej dokumentacji medycznej czy opinii lekarskich, które mogą wpłynąć na zmianę decyzji ZUS.

Zasiłki i dodatki rentowe – rodzaje dostępnych zasiłków i dodatków. Jak o nie wnioskować?

Oprócz podstawowej kwoty renty osoby uprawnione mogą ubiegać się o dodatkowe świadczenia, które są regulowane przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS oraz odpowiednie rozporządzenia.

  • Dodatek pielęgnacyjny – dla osób całkowicie niezdolnych do pracy i samodzielnej egzystencji lub które ukończyły 75 lat (art. 75 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
  • Dodatek dla sieroty zupełnej – przysługuje osobie uprawnionej do renty rodzinnej, której oboje rodzice nie żyją (art. 76 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
  • Dodatek kombatancki – dla osób posiadających uprawnienia kombatanckie (ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego.
  • Dodatek kompensacyjny – dla osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR (ustawa o kombatantach).
  • Ryczałt energetyczny – dla osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR (ustawa o kombatantach).
  • Dodatek za tajne nauczanie – dla nauczycieli, którzy prowadzili tajne nauczanie w okresie wojny (art. 90 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
  • Świadczenie pieniężne dla osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR (ustawa z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich).

W celu uzyskania dodatku należy złożyć odpowiedni wniosek w ZUS wraz z dokumentami potwierdzającymi prawo do danego świadczenia. Procedura wnioskowania o dodatki jest regulowana przez rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno–rentowe.

Niektóre dodatki są przyznawane z urzędu (np. dodatek pielęgnacyjny po ukończeniu 75 lat), a o inne trzeba wnioskować samodzielnie. Wysokość dodatków jest corocznie waloryzowana zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS.

Wysokość renty – od czego jest uzależniona i jak jest wyliczana?

Zgodnie z art. 62 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy jest uzależniona od:

  • podstawy wymiaru renty,
  • okresów składkowych i nieskładkowych,
  • stopnia niezdolności do pracy.

Wzór na obliczenie renty:

  • Renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy:
    • 24% kwoty bazowej,
    • po 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych,
    • po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych,
    • po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat.
  • Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy: 75% renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 62 ust. 2 ustawy).
  • Renta szkoleniowa: 75% podstawy wymiaru renty (art. 64 ustawy).

Zgodnie z art. 85 ustawy minimalna wysokość renty jest gwarantowana ustawowo i podlega corocznej waloryzacji. Kwota bazowa jest ustalana corocznie i ogłaszana przez Prezesa GUS (art. 19 ustawy). Na podstawie art. 95 ustawy w przypadku zbiegu prawa do kilku świadczeń wypłacane jest jedno świadczenie – wyższe lub wybrane przez osobę uprawnioną.

Renta a śmierć. Co dzieje się z rentą po śmierci? Jakie świadczenia przysługują osobom dziedziczącym?

Po śmierci rencisty:

  • renta nie podlega dziedziczeniu jako prawo osobiste (art. 922. § 2. Kodeksu cywilnego);
  • ZUS wypłaca niezrealizowane świadczenie za miesiąc, w którym nastąpił zgon, jeśli rencista spełnił warunki do jego otrzymania – zgodnie z art. 136 ustawy o emeryturach i rentach z FUS świadczenie to wypłaca się:
    • małżonkowi,
    • dzieciom,
    • rodzicom.
  • osobom uprawnionym przysługuje zasiłek pogrzebowy na podstawie art. 77–81 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wysokość zasiłku pogrzebowego określa art. 80 ustawy;
  • członkowie rodziny zmarłego mogą ubiegać się o rentę rodzinną, jeśli spełniają warunki określone w art. 65–74 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci:

  • miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
  • spełniała warunki do uzyskania emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy.

Krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej określa art. 67 ustawy, a są to m.in. dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, wnuki, rodzeństwo i inne dzieci przyjęte na wychowanie, małżonek (wdowa, wdowiec), rodzice.

FAQ – najczęściej zadawane pytania o renty

Czy są renty przyznawane bezterminowo?


Tak, renty z tytułu niezdolności do pracy mogą być przyznawane bezterminowo, jeśli według orzeczenia lekarza orzecznika ZUS lub komisji lekarskiej ZUS niezdolność do pracy jest trwała. Nazywa się je rentami stałymi. Podstawą prawną jest art. 59 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jednakże zgodnie z art. 61 ustawy prawo do renty, które zostało zawieszone z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy.

Ile wynosi renta chorobowa?


“Renta chorobowa” to potoczne określenie zasiłku chorobowego, który nie jest rentą. Zasiłek chorobowy jest regulowany przez ustawę z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 1732). Zgodnie z art. 11 tej ustawy, zasiłek chorobowy wynosi: 80% podstawy wymiaru zasiłku, 70% podstawy wymiaru za okres pobytu w szpitalu, 100% podstawy wymiaru w szczególnych przypadkach (np. niezdolność do pracy w wyniku wypadku w drodze do pracy lub z pracy, w czasie ciąży, lub gdy niezdolność powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów).

Czym jest renta przyznawana w szczególnym trybie?


Renta w szczególnym trybie to świadczenie przyznawane przez Prezesa ZUS lub Prezesa KRUS w wyjątkowych okolicznościach, gdy osoba nie spełnia wszystkich ustawowych warunków do przyznania renty. Podstawą prawną jest art. 83 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 154 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Decyzja o przyznaniu takiej renty jest uznaniowa i opiera się na szczególnych okolicznościach danego przypadku. Może być przyznana np. osobom o szczególnych zasługach dla kraju lub w wyjątkowo trudnej sytuacji życiowej.

Komu może przysługiwać renta z tytułu niezdolności do pracy?


Renta z tytułu niezdolności do pracy może przysługiwać osobie, która spełnia łącznie warunki określone w art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z FUS: jest niezdolna do pracy (częściowo lub całkowicie); ma wymagany staż ubezpieczeniowy (okresy składkowe i nieskładkowe); niezdolność do pracy powstała w okresach składkowych/nieskładkowych lub w ciągu 18 miesięcy od ich ustania.