Teorie spiskowe to wyjaśnienia ważnych wydarzeń jako skutku działania tajemniczych, potężnych i złowrogich grup. Wśród przykładów można wymienić przekonania, że globalne ocieplenie to oszustwo lub że za zabójstwem Kennedy’ego stały tajne służby. Choć obiektywnie mało prawdopodobne, teorie te zyskują dużą popularność. Co sprawia, że ludzie w nie wierzą?
Czym są teorie spiskowe?
Teorie spiskowe to próby wyjaśniania ważnych zdarzeń jako efektu zmowy wpływowych i nikczemnych grup, działających w ukryciu przed opinią publiczną. Cechuje je spekulatywność (odwołują się do ukrytych działań), złożoność (zakładają koordynację wielu aktorów) i odporność na falsyfikację (spiskowcy mają zatajać dowody i rozpowszechniać dezinformację, a próby obalenia teorii mogą być przedstawiane jako część spisku).
Sprawdź inne ciekawe treści edukacyjne dla ludzi dojrzałych!
Wszystko to sprawia, że teorie spiskowe z trudem można podważyć, nawet gdy przeczą im fakty. Gdy oficjalne wyjaśnienia zawierają luki lub niejasności, a teorie alternatywne dają pozornie kompletny i spójny obraz sytuacji, wielu ludzi uznaje je za przekonujące. Nie bez znaczenia jest też to, że teorie spiskowe są zazwyczaj atrakcyjne narracyjnie, odwołują się do emocji i uprzedzeń, a w dobie internetu łatwo się rozprzestrzeniają. Teorie spiskowe, choć mało prawdopodobne, znajdują podatny grunt w ludzkiej psychice.
Warto przeczytać:
Kreatywność maleje wraz z wiekiem? Wcale nie musi
Kreatywność to jedna z najbardziej pożądanych cech we współczesnym świecie. Kojarzona jest z innowacyjnością, postępem i sukcesem. Jednak powszechnie uważa się,…
Motywacje epistemiczne a wiara w teorie spiskowe
Jedną z kluczowych ludzkich potrzeb poznawczych jest zrozumienie otoczenia i nadanie sensu zdarzeniom. W obliczu niepewności, sprzecznych informacji czy pozornej przypadkowości zdarzeń, teorie spiskowe dają spójne, choć spekulatywne wyjaśnienie. Badania pokazują, że wiara w teorie spiskowe jest silniejsza, gdy eksperymentalnie wzmocni się u ludzi potrzebę doszukiwania się wzorców i sensu. Jest też mocniejsza u osób, które stale, nawet w przypadkowych zdarzeniach, dopatrują się wzorców i intencji.
Teorie spiskowe, nawet jeśli nieprawdziwe, dają złudzenie rozumienia złożonej rzeczywistości. Nadają pozorny sens zdarzeniom, których oficjalne wyjaśnienia są niekompletne, niejasne lub trudne do przyjęcia. Porządkują chaos informacyjny w spójną, choć uproszczoną narrację. Dają poczucie posiadania „wiedzy insiderskiej”, niedostępnej dla innych. Dla osób zagubionych we współczesnym świecie i sceptycznych wobec autorytetów, teorie spiskowe mogą być niezwykle atrakcyjne poznawczo.
WKRÓTCE
Znajdź pracę
Otwórz nowy rozdział
Motywacje egzystencjalne a wiara w teorie spiskowe
Ludzie mają potrzebę czuć, że mają kontrolę nad swoim życiem i że ich otoczenie jest przewidywalne. Tymczasem świat bywa skomplikowany i nieprzewidywalny. Teorie spiskowe dają złudzenie kontroli i przewidywalności, poprzez wskazanie winnych negatywnych zdarzeń. Badania potwierdzają, że po wzbudzeniu poczucia niepewności i braku kontroli, ludzie chętniej sięgają po teorie spiskowe.
Co więcej, wiara w spiski może też dawać poczucie przewagi nad „naiwną” większością – dzięki „sekretnej” wiedzy o mechanizmach rządzących światem. W niepewnych czasach teorie spiskowe oferują złudne poczucie kontroli i wyższości. Trudno się dziwić, że najbardziej podatni na wiarę w spiski są ludzie podatni na lęk, poczucie wyobcowania i bezsilności. Jednak to, co niektórym daje chwilowe poczucie mocy, w szerszej skali rodzi raczej niepokój i nieufność. Mimo to, dla wielu osób teoria spiskowa pozostaje atrakcyjną „protezą” poczucia sprawstwa i kontroli.
Motywacje społeczne a wiara w teorie spiskowe
Ludzie chcą myśleć o sobie i własnej grupie jako dobrych i wartościowych. Teoria spiskowa może służyć podtrzymaniu pozytywnej tożsamości, gdy ta wydaje się zagrożona. Na przykład osoby o niskim statusie chętniej wierzą w teorie o spisku elit, przeciwko „zwykłym ludziom”. Członkowie grup postrzegających się jako poszkodowane, częściej podejrzewają wrogie knowania innych.
Wiara w spisek pozwala zrzucić winę za porażki na innych, bez nadszarpnięcia własnego wizerunku. Dla grup o słabszej pozycji teorie spiskowe bywają narzędziem podważania dominującej narracji i budowania tożsamości oporu. Badania wskazują, że wiarę w teorie spiskowe przewiduje narcyzm – nadmiernie pozytywna wizja siebie, stale wymagająca obrony oraz kolektywny narcyzm – przekonanie o wyjątkowości własnej grupy, połączone z przekonaniem o braku uznania ze strony innych. Teorie spiskowe mogą być sposobem na obronę wyidealizowanego obrazu siebie i własnej grupy.
Warto przeczytać:
Pop-psychologia: niebezpieczny trend XXI wieku
Współczesne podejście do rozwoju osobistego promowane przez pop-psychologię często koncentruje się na idei miłości do siebie i skupiania uwagi na własnych…
Czy teorie spiskowe zaspokajają potrzeby psychologiczne?
Choć teorie spiskowe mogą dawać chwilowe poczucie rozumienia świata, kontroli i wyższości nad innymi, na dłuższą metę raczej nie zaspokajają potrzeb psychologicznych. Badania sugerują, że wiara w spiski wiąże się z poczuciem wyobcowania, niepokoju i bezsilności. Teorie spiskowe mogą więc na chwilę redukować niepewność i budować tożsamość grupy, ale kosztem pogłębienia nieufności i alienacji. Zamiast rozwiązywać realne problemy, rodzą błędne koło podejrzliwości i lęku.
Fascynacja teoriami spiskowymi wydaje się raczej objawem niezaspokojonych potrzeb psychologicznych, niż sposobem na ich konstruktywne zaspokojenie. Dają złudzenie wyjaśnienia, kontroli i przewagi, ale oddalają od realnego rozumienia i wpływu na rzeczywistość społeczną. Potrzebne są jednak dalsze badania wśród faktycznie zagrożonych i poszkodowanych grup, dla których teorie spiskowe, mimo swych wad, mogą pełnić istotne funkcje psychologiczne. Nie sposób też pominąć potencjalnie adaptacyjnej roli niektórych teorii spiskowych w ujawnianiu realnych, szkodliwych spisków.
Przyszłe kierunki badań psychologicznych nad teoriami spiskowymi
Choć teorie spiskowe mogą dawać złudzenie zrozumienia rzeczywistości, kontroli nad otoczeniem i przewagi nad innymi, w ostatecznym rozrachunku zdają się nie zaspokajać potrzeb psychologicznych, a wręcz je frustrować. Zamiast redukować niepokój, rodzą nowe strachy. Zamiast leczyć alienację, pogłębiają nieufność. Są poznawczo atrakcyjne, ale w dłuższej perspektywie raczej niesatysfakcjonujące.
Niemniej, potrzeba więcej badań w zagrożonych i zmarginalizowanych grupach, gdzie teorie spiskowe, mimo swych poznawczych deficytów, mogą pełnić istotne funkcje tożsamościowe i kompensacyjne. Z pewnością też niektóre teorie spiskowe spełniają ważną rolę w ujawnianiu realnych spisków i nadużyć władz. Ich popularność każe zastanowić się nad niezaspokojonymi potrzebami psychologicznymi, które ludzie próbują załatać wiarą w spiski oraz realną nieufnością i nierównościami, którymi teorie spiskowe się żywią.
Badanie teorii spiskowych to fascynujące i ważne zadanie na styku psychologii poznawczej, społecznej i politycznej. Wymaga ono nie tylko analizy mechanizmów ludzkiej psychiki, ale też krytycznej refleksji nad kondycją wspólnot i instytucji, w których ta psychika funkcjonuje. Bowiem za atrakcyjnością teorii spiskowych kryją się realne deficyty zaufania, sprawczości i spójności w społeczeństwie.
Z wykształcenia inżynier, z zamiłowania człowiek od treści w sieci. Głową w Internecie, sercem w górach – Beskidzie Wyspowym, z którego pochodzi. W Seniore odpowiedzialny za projekty skierowane do osób 50+. Wierzy, że życiem można się cieszyć każdego dnia, bez względu na wiek.
-
Kategoria:Edukacja
-
Data publikacji:30 lipca, 2024