Internet to nie tylko wiele możliwości, ale też liczne zagrożenia związane z tworzeniem i udostępnianiem treści. Łatwa dostępność do tego medium sprawia, że komunikaty może tworzyć każdy i nie zawsze muszą być one prawdziwe. Czym są fake newsy i jak się przed nimi bronić?
Spis treści
Co to jest fake news?
Fake newsy (z ang. – fałszywe wiadomości) są częścią globalnego zjawiska, jakim jest fałszowanie rzeczywistości i wizerunku. Tworzy się je oraz rozpowszechnia głównie ze względów politycznych, choć nie mniej popularny jest ich wydźwięk w sektorze rozrywki. Są rozpowszechnianie w mediach tradycyjnych i społecznościowych i niezależnie od obranego celu mogą być bardzo groźne. Tym bardziej, że nieprawdziwe informacje niestety rozprzestrzeniają się znacznie szybszej od tych zgodnych z rzeczywistością. Wyrażenie „fake news” jest tak modne, że w Stanach Zjednoczonych i Belgii zostało nawet Słowem Roku 2017.
Czym jest dezinformacja?
Dezinformacja to działanie ukierunkowane na tworzenie oraz rozprzestrzenianie wiadomości niepokrywających się z rzeczywistością. Jest celowa i świadoma, a jej cel to manipulacja odbiorcą. Dzięki odpowiedniemu kształtowaniu przekazu manipulant może skłonić nas do podjęcia bądź zaniechania określonych działań. W ten sposób nadawca o złych zamiarach wpływa na nasze poglądy polityczne, sympatie i antypatie międzyludzkie czy uczucia.
Dezinformacją jest sytuacja, w której fakty zostają przedstawione selektywnie bądź w nieodpowiednim kontekście, wskutek czego odbiorca jest wprowadzony w błąd. Równie często dochodzi do manipulacji cytatem: z wypowiedzi zostają usunięte zdania lub ich fragmenty, co powoduje zmianę sensu komunikatu.
Choć nie zawsze jesteśmy tego świadomi, natłok dezinformacji towarzyszy nam codziennie, a szczególnie silnym orężem staje się podczas nasilonych konfliktów społeczno-gospodarczych. Z uwagi na fakt, że wiele osób nie potrafi odróżnić informacji prawdziwej od fikcyjnej (fake news), społeczeństwo szybko się polaryzuje. W wyniku tego nawet pozornie drobne rzeczy potrafią urosnąć do rangi dużych problemów i dzielić nas latami. By nie paść ofiarą informacyjnych oszustów, wiadomości należy „przesiewać przez sito”.
Fake newsy szczególną siłę oddziaływania mają wtedy, gdy są rozprzestrzeniane przez osoby z dużymi zasięgami w sieci. Może być to np. celebryta bądź znany polityk, który udostępni daną wiadomość, chcąc doprowadzić do określonej reakcji społeczeństwa. Rozpowszechnianiu fake newsów sprzyjają tzw. fabryki internetowych trolli, boty czy fałszywe profile, które pozwalają zachować atakującym względną anonimowość.
Jak rozpoznać fałszywe wiadomości – fake newsy?
Aby sprawdzić rzetelność informacji, musisz przestrzegać kilku zasad:
Przeczytaj więcej niż nagłówek
Nagłówki to często tzw. clickbaity, czyli wyolbrzymione sformułowania mające na celu przykuć uwagę czytelnika. Są tworzone świadomie i prowokacyjnie; nie muszą mieć wiele wspólnego z treścią materiału. Nie osądzaj jedynie po przeczytaniu nagłówka: zanim wyrobisz swoją opinię, zapoznaj się z całym tekstem.
Sprawdź, jak zostali przedstawieni bohaterowie artykułu: czy przedstawiono ich różne opinie, czy autor nie zastosował bardzo dużych uproszczeń.
Sprawdź wiarygodność źródła
Zanim zaczniesz czytać artykuł bądź kiedy skończysz wodzić wzrokiem po kolejnych linijkach tekstu, sprawdź źródło. Zweryfikuj, czy strona, na której się znajdujesz, publikuje informacje na swój temat: cel działania, wartości, którymi kierują się jej twórcy. Jeśli chcesz uzyskać więcej informacji, skontaktuj się z wydawcą poprzez formularz kontaktowy (adres e-mailowy) lub ewentualnie dzwoniąc pod numer podany w stopce.
Sprawdź źródła podane w linkach
Różne strony często linkują do źródeł, na podstawie których powstał artykuł. To okazja, by zweryfikować ich rzetelność. Sprawdź, czy źródła podane w linkach istnieją, i odnoszą się do informacji zamieszczonych w przeczytanym artykule.
Sprawdź, czy informacja to nie żart
Nawet z pozoru wiarygodnie brzmiąca informacja może być satyrą. Niektóre gazety bądź portale internetowe lubią w ten sposób „zaskoczyć” swoich czytelników chociażby w prima aprilis.
Sprawdź datę publikacji
Data publikacji wpisu to wskazówka, które może pomóc w weryfikacji rzetelności. Niestety nie wszystkie newsy zamieszczone w Internecie są nią opatrzone. Gdy tekst nie ma daty, spróbuj poszukać innych publikacji na dany temat i sprawdzić datę najwcześniejszej z nich.
Sprawdź wiarygodność autorów
Nie w każdym artykule jest podany jego autor. Jeśli jednak znamy personalia twórcy, skorzystajmy z nich, by sprawdzić wiarygodność. Wpiszmy w wyszukiwarkę imię i nazwisko dziennikarza: być może znajdziemy nieco więcej informacji na jego temat, w tym linki do innych tekstów jego autorstwa.
Nie bądź usilnie stronniczy
Na odbiór treści bardzo silnie mogą wpływać osobiste przekonania. Własne uprzedzenia i negatywne nastawienie do frakcji politycznej bądź konkretnego człowieka spowodują, że wiadomości nie odszyfrujesz w prawidłowy sposób.
Słuchaj ekspertów
By nie paść ofiarą fake newsa, zawsze staraj się pytać i słuchać ekspertów w danym temacie. Dzięki temu unikniesz sytuacji, w której o danej sprawie wypowiada się ktoś niemający do tego merytorycznych kompetencji. Choć to o wiele bardziej czasochłonna metoda, w miarę możliwości możesz sięgnąć np. do encyklopedii bądź prasy specjalistycznej i w niej weryfikować informacje.
Odpowiedzialność za dezinformację i fake newsy
Zgodnie z art. 212 „Kodeksu karnego” (KK) ten, kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Jeżeli sprawca dopuszcza się tego czynu za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Tak samo jak pomówienie karane jest znieważenie, polegające na poniżeniu, ośmieszeniu, okazaniu pogardy czy uderzeniu w poczucie godności drugiej osoby.
Należy pamiętać, że ogromna skala fake newsów bardzo często prowadzi do rozmycia odpowiedzialności. Udostępnianie jednej fałszywej informacji przez setki tysięcy, a nawet miliony osób, uniemożliwia indywidualne ukaranie każdego internauty. Brak wskazania winnego prowadzi do sytuacji, w której nikt nie odpowiada za swoją nierzetelność.
Pierwszą w Polsce organizacją fact-checkingową jest Stowarzyszenie „Demagog”, którego główny cel to poprawa jakości debaty publicznej poprzez dostarczanie obywatelom bezstronnej i wiarygodnej informacji. W 2021 roku „Demagog” obalił 562 fake newsy, czyli o 263 więcej niż w roku poprzednim.
Miłosz Magrzyk
Jestem absolwentem Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, na kierunku ekonomia. Od kilku lat tworzę treści dla mediów online. Przygodę z dziennikarstwem rozpocząłem od pracy w lokalnym, miejskim portalu internetowym w Ostrowi Mazowieckiej – stolicy powiatu ostrowskiego na Mazowszu. Dziś piszę m.in. dla Bezprawnika.pl, Biotechnologii.pl i portalu Just Transiton Magazine. Wolny czas spędzam na przeglądaniu YouTube’a w poszukiwaniu ciekawostek o świecie zarówno dawnym, jak i współczesnym. Chętnie sięgam również po dobrą książkę – tak kryminał, jak i literaturę faktu.